Камбурова Венера Сейтумеровнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Генетик ўзгартирилган организмлар: уларнинг хавфсизлигини ва қонунчилик базасини баҳолаш», 03.00.14 - Геномика, протеомика ва биоинформатика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.DSc/B61.
Илмий маслаҳатчи: Турдиқулова Шахлохон Уткуровна, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Геномика ва биоинформатика маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc.02/30.12.2019.В.53.01
Расмий оппонентлар: Убайдуллаева Хуршида Абдуллаевна, биология фанлари доктори; Элинская Ольга Леонтьевна, тиббиёт фанлари доктори, катта илмий ходим; Абдуллаев Алишер Абдумавлонович, биология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Порлоқ ген-нокаут ғўза навларининг хавфсизлигини комплекс баҳолаш, шунингдек, ген муҳандислиги фаолиятини қонунчилик билан тартибга солиш бўйича мавжуд халқаро тажрибаси асосида генетик ўзгартирилган организмлар хавфсизлигини ва қонунчилик базасини яратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор, ғўза фитохром А1 гени учун яратилган RNAi-конструкцияси ўрта толали ғўзанинг бошқа генларига нишондан ташқари таъсир этмаслиги ва назорат Кокер-312 линиясига нисбатан дифференциал экспрессияланувчи генларнинг экспрессия даражасини ўзгартирмаслиги аниқланган;
ғўза геномига pHellsgate-8::PHYA1 генетик конструкциясининг киритилиши ғўза RNAi навларининг муҳим эквивалентлигига, хусусан, асосий макро-, микро- ва антинутриентларнинг таркибига таъсир кўрсатмаслиги ва шу сабабли ғўза чигитининг озуқавий қиймати ҳамда токсик потенциалининг ўзгаришига олиб келмаслиги исботланган;
Порлоқ навларидан олинган тозаланган пахта ёғини АН-Баёвут-2 нави ёғига нисбатан умумий токсиклигини баҳолаш ғўза геномига pHellsgate-8::PHYA1 генетик конструкцияси киритилганда умумий токсик потенциалнинг ошмаслиги аниқланган;
специфик токсикликни тадқиқ қилишда ғўза геномига pHellsgate-8::PHYA1 генетик конструкциясини киритилиши Порлоқ ғўза навлари чигитларини қайта ишлашдан олинган маҳсулотларда мутагенлик эффекти, гонадотоксиклик, эмбриотоксиклик ва тератогенликнинг АН-Баёвут-2 навига нисбатан кучаймаслиги аниқланган;
ғўзада РНК интерференция усули ёрдамида генетик модификацияланган ғўза навлари чигитларини қайта ишлашдан олинган маҳсулотларнинг АН-Баёвут-2 ғўза навининг аналогик маҳсулотларига нисбатан аллергенлик даражаси ошмаслиги аниқланган;
Порлоқ ғўза навларидан ёввойи ўсувчи қариндош турларига генларнинг вертикал кўчиб ўтиш эҳтимоли паст бўлиб, лекин Порлоқ ғўза навларидан трансгенларнинг Ўзбекистонда етиштириладиган бошқа маъданий ғўза навларига кўчиб ўтиш эҳтимоли юқори эканлиги асосланган;
Порлоқ ғўза навларидан трансгенларни бактерия геномига горизонтал кўчиб ўтиш имконияти мавжудлигига қарамай, салбий таъсир эҳтимоли паст эканлиги аниқланган;
pHellsgate-8::PHYA1 генетик конструкцияси G. hirsutum фитохром А1 гени учун юқори спецификликка эга эканлиги, бу эса чидамли организмларнинг пайдо бўлиши ва бегона ўтлар потенциалининг ортиши хавфининг баҳоланаётган ген-нокаут Порлоқ навлари учун аҳамиятсиз эканлиги аниқланган;
pHellsgate-8::PHYA1 генетик конструкциясидан ҳосил бўлган siRNA нинг йўналтирувчи ва йўловчи занжирлари ҳам нишонда бўлмаган организмлар – одамлар (Homo sapiens), асаларилар (Apis mellifera), хонқизи (C. septempunctata), кўсак қурти (Helicoverpa armigera) ва ғўза шираси (Aphis gossypii) геномларига номақбул таъсир кўрсатмаслиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Генетик ўзгартирилган организмлар: уларнинг хавфсизлигини ва қонунчилик базасини, ҳамда Порлоқ ген-нокаут ғўза навларининг хавфсизлигини комплекс баҳолаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистон Республикаси худудида генетик модификацияланган организмлар айланиши ва улардан фойдаланишни тартибга солувчи  ва назорат қилиш сохасидаги қонунчилик базасини тахлил қилиш натижалари “Биологик хилма-хиллик ҳақидаги конвенциянинг биохавфсизлик бўйича Картахена протоколи (Монреаль, 2000 йил 29 январь) қоидаларини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарор лойиҳаси ишлаб чиқишда фойдаланилган ((Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2023 йил 17 июлдаги 01/04-1438-сон маълумотномаси). Натижада, Ўзбекистон республикаси худудида ГМО айланиши ва фойдаланишнитартибга солувчи ва назорат қилувчи давлат органларини аниқлаш имконини берган;
ген мухандислиги усулида яратилган Порлоқ ғўза навларининг биохавфсизлигини аниқлаш бўйича тадқиқот натижалари “Генетик модификацияланган организмлар ва уларнинг махсулотлари хавфсизлигини илмий экспертизасини ташкил этиш ва ўтказиш” тўғрисидаги низомни ишлаб чиқишда  жорий этилган (Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2023 йил 17 июлдаги 01/04-1439-сон маълумотномаси).  Натижада, ишлаб чиқилган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мазкур қарори билан генетик модификацияланган организмлар ва улардан тайёрланган махсулотлар хавфсизлигини баҳолаш имкони яратилган;
ген-муҳандислик усули билан олинган ва улардан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар биохавфсизлигини аниқлаш методологияси “Ген инженерияси орқали олинган озиқ-овқат маҳсулотларининг инсон ҳаёти ва соғлиғи учун хавфсизлигини баҳолаш” 2018-йил 06-ноябрдаги 0362-18-сонли Ўзбекистон Республикасининг санитария қоидалари, нормалари ва гигиена қоидалари (СанҚваМ) лойиҳаси ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги хизмати 2023 йил 21 июлдаги 12/24-10187-сон маълумотномаси). Натижада, генетик модификацияланган организмлар ва улардан тайёрланган маҳсулотларни инсон организмига эҳтимолий салбий таъсирининг хавфи ва хавфсизлигини баҳолаш имконини берган.