Паттахова Малика Хусановнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий малумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали гепатит ва жигар циррозлари мавжуд беморларда клиник-иммунологик, функционал-метаболик ўзгаришлар жиҳатлари” 14.00.05 – “Ички касалликлар” (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.4. DSc/Tib625.
Илмий маслаҳатчи: Шерзод Яхъяевич Зокирхўжаев, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент тиббиёт академияси
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019. Tib30.02.
Расмий оппонентлар: Аброр Асрарович  Хамраев, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Илхом Асамович Қосимов, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Мохигул Азимжоновна Жўраева, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат тиббиёт институти
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: CОVID-19 ўтказган сурункали гепатит ва жигар циррози мавжуд беморлар клиник, функционал-метаболик ва иммунологик ўзгаришларининг ўзига хослиги ҳамда постковид ҳолатдаги иммун-метаболик мезонларни ва улар орасидаги корреляцион боғланишларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор CОVID-19 ўтказган сурункали гепатит касаллиги, жигар циррози мавжуд беморлар ва коронавирус инфекциясини ўтказмаган беморлар клиник белгиларининг дифференциал ташхисида CОVID-19  ўтказган беморлар гурухида  айрим клиник белгилар: интенсив сариқлик, ўнг қовурға остида кучли оғриқ, диарея, ҳид ва таъм билиш ҳиссининг ўзгариши, ҳавотирлик ҳисси каби клиник белгилар аниқланган;
сурункали гепатит ва жигар циррози касаллиги мавжуд ва CОVID-19   ўтказган беморларда коронавирус инфексиясини ўтказмаган беморлар гуруҳига нисбатан холестатик, цитолитик синдромлар ва оқсил синтезига хос биохимик кўрсаткичларда фарқли ўзгаришлар, айниқса, АЛТ фаоллиги, холестерин, триглицеридлар, зичлиги паст липопротеидлар ва гамма-глобулинлар миқдорининг кескин ошиши аниқланган;
сурункали гепатит ва жигар циррози мавжуд ва CОVID-19 ўтказган беморларда постковид холатидаги иммунометаболик мезонлардан ИНФα, билирубин, ИЛ-6 ва АЛТ, IgG ва албумин орасидаги коррелятив боғланишлар аниқланган.
сурункали жигар касалликлари мавжуд ва коронавирус инфексиясини ўтказган беморларда илк бор хаққоний овқатланиш холати ва NRI индекси орқали нутрицион статус баҳоланган, овқатланиш ҳолати етишмовчилик даражаси аниқланган.
ўрта даражадаги нутритив етишмовчилик (NRI индекси 83.5-97.5) сурункали гепатит ва жигар циррозлари мавжуд беморларда кузатилиб, оғир даражадаги нутритив етишмовчилик холатлари (NRI индекси <83,5) CОVID-19 ўтказган беморлар гурухларида аниқланган.
IV. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:
Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли маълумотномаси).
биринчи илмий янгилик: илк бор COVID-19 ўтказган сурункали гепатит касаллиги, жигар циррози мавжуд беморлар ва коронавирус инфекциясини ўтказмаган беморлар клиник белгиларининг дифференциал ташхисида Covid-19 ўтказган беморлар гурухида айрим клиник белгилар: интенсив сариқлик, ўнг қовурға остида кучли оғриқ, диарея, ҳид ва таъм билиш ҳиссининг ўзгариши, ҳавотирлик ҳисси каби клиник белгилар аниқланган; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:Тошкент тиббиёт академияси кўп тармоқли клиникаси, Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли ма’лумотномаси).  Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: таклиф этилган ёндошув сурункали гепатит касаллигини ўтказган ва CОVID-19   касаллиги билан касалланган беморларни эрта ташҳислаш, даво чоралари самарадорлигини ошириш, ҳамда касаллик асоратларини олдини олиш имкониятини беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: CОVID-19   касаллиги билан касалланган сурункали жигар касалликлари мавжуд беморларда касаллик белгиларини эрта аниқлаш жигарнинг бошқа касалликларининг дифференциал диагностикаси учун зарур бўлган лаборатор маркерлар, инструментал текширувлар ва тор мутахассислар кўриклари учун керак бўладиган ортиқча сарф-харажатлар ҳисобига иқтисод қилишга эришилган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: илмий тадқиқот давомида олинган натижалар коронавирус инфекциясини ўтказган сурункали жигар касаллиги мавжуд беморлар лаборатор текширувларида касалликни эрта аниқлашга ва асоратлар олдини олишга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: беморларда юқорида кўрсатилган лаборатор кўрсаткичларни ўз вақтида аниқлаш бошқа қўшимча маркёрлар аниқланиши учун керак бўладиган сарф ҳаражатларни чеклайди ҳамда беморлар даволаниши учун керак бўладиган шифохона кунини қисқартиради. 1 нафар бемор учун 1 кунга керак бўладиган кунлик харажат Тошкент тиббиёт академияси Кўп тармоқли клиникаси бўлимида ўртача хўжалик ҳисобидан даволанаётган бемор учун 250000 сўм, бюджет ҳисобидан даволанаётган бемор учун эса 200000 сўмни ташкил этади. Госпитализация кунининг 10 кундан 8 кунга камайтирилиши бир бемор учун хўжалик ҳисобидан 500 минг сўм, бюджет ҳисобидан эса 400 минг сўмнинг тежалишига олиб келади. Хулоса: CОVID-19 касаллиги билан касалланган сурункали жигар касалликлари мавжуд беморларга хос бўлган касаллик белгилари аниқланиб, касалликни эрта ташхислаш натижасида 1 нафар бемор ҳисобига  маблағнинг ўртача 640000 сўм иқтисод қилиш имконини берган.  
иккинчи илмий янгилик: сурункали гепатит ва жигар циррози касаллиги мавжуд ва CОVID-19   ўтказган беморларда коронавирус инфекциясини ўтказмаган беморлар гуруҳига нисбатан холестатик, цитолитик синдромлар ва оқсил синтезига хос биохимик кўрсаткичларда фарқли ўзгаришлар, айниқса, АЛТ фаоллиги, холестерин, триглицеридлар, зичлиги паст липопротеидлар ва гамма-глобулинлар миқдорининг кескин ошиши кузатилди; Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Тошкент тиббиёт академияси кўп тармоқли клиникаси, Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: таклиф этилган ёндошув сурункали гепатит касаллигини ўтказган ва CОVID-19   касаллиги билан касалланган беморларни эрта ташҳислаш, даво чоралари самарадорлигини ошириш, ҳамда касаллик асоратларини олдини олиш имкониятини беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Беморларда юқорида кўрсатилган лаборатор кўрсаткичларни ўз вақтида аниқлаш бошқа қўшимча маркёрлар аниқланиши учун керак бўладиган сарф-харажатларни чеклайди, ҳамда беморлар даволаниши учун керак бўладиган шифохона кунини қисқартиради. 1 нафар бемор учун 1 кунда керак бўладиган кунлик харажат Тошкент тиббиёт академияси Кўп тармоқли клиникаси бўлимида ўртача хўжалик хисобидан даволанаетган бемор учун 250.000 сўм, бюджет хисобидан даволанаетган бемор учун эса 200.000 сўмни ташкил этади. Госпитализация кунининг 10 кундан 8 кунга камайтирилиши бир бемор учун хўжалик ҳисобидан 500 минг сўм, бюджет ҳисобидан эса 400 минг сўмнинг тежалишига олиб келади. Хулоса: CОVID-19  ўтказган сурункали гепатит касаллиги мавжуд беморларда ташхислаш  тадбирларини тўғри ўтказиш ва ушбу беморларда госпитализация учун керак бўлган маблағларнинг 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини 500.000 сўмга ва бюджетдан ташқари маблағларни 400.000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.
 учинчи илмий янгилик: сурункали гепатит ва жигар циррози мавжуд ва CОVID-19 ўтказган беморларда постковид холатидаги иммунометаболик мезонлардан ИНФα, билирубин, ИЛ-6 ва АЛТ, IgG ва албумин орасидаги коррелятив боғланишлар аниқланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Тошкент тиббиёт академияси кўп тармоқли клиникаси, Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли маълумотномаси). Бу кўрсаткичлар ковиддан кейинги ҳолатга хос иммунометаболик мезон ҳисобланади. Илмий янгиликнинг аҳамияти: илмий тадқиқот давомида олинган натижалар коронавирус инфекциясини ўтказган сурункали гепатит касаллиги мавжуд беморлар клиник-лаборатор текширувларида касалликни эрта аниқлашга ва асоратлар олдини олишга ёрдам беради.  Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: CОVID-19 ўтказган сурункали гепатит касаллиги мавжуд беморларда иммунометаболик боғлиқликни аниқлаш касаллик ривожланишида кон клиник биохимик таҳлили орқали интерлейкинлар, интерферонлар ва иммуноглобулинлар ҳолати ҳақида маълумот олиш имконини беради. Бу кўрсаткичлар Ковиддан кейинги ҳолатга хос иммунометаболик мезон ҳисобланади. Касалликларни даволаш-диагностика протоколларида келтирилган лаборатор диагностик усуллар орқали интерлейкинлар, цитокинлар ва иммуноглобулинлар ҳолатига баҳо бериш ва иммунокоррекция ўтказиш имконияти яратилади. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: иммунометаболик боғлиқликни аниқлаш ёрдамида ҳар бир бемор ИЛ-6 таҳлили учун керак бўлган 215000 сўм, ИЛ-17 таҳлили учун керак бўлган 200000 сўм, интерферон алфа учун сарфланадиган 170000 сўм, интерферон гамма учун сарфланадиган 185000 сўм, иммуноглобулин А, М ва G учун сарфланадиган 420000 сўм миқдордаги маблағ тежалади. Шунингдек, бу таҳлиллар натижаларини кутиш учун кетадиган вақт ҳам тежалади.  Хулоса: CОVID-19  касаллигини ўтказган сурункали гепатит касаллиги мавжуд беморларда иммунометаболик боғлиқликни аниқлаш натижасида кон клиник биохимик таҳлили орқали интерлейкинлар, интерферонлар ва иммуноглобулинлар сарф харажати учун кетадиган маблағ ва вақт тежалади. Бу маблағ бир бемор учун ўрта ҳисобда 1190000 сўмни ташкил этади.  
тўртинчи илмий янгилик: сурункали жигар касалликлари мавжуд ва коронавирус инфексиясини ўтказган беморларда илк бор хаққоний овқатланиш холати ва NRI индекси орқали нутрицион статус баҳоланган, овқатланиш ҳолати етишмовчилик даражаси аниқланган. Тошкент тиббиёт академияси кўп тармоқли клиникаси, Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг аҳамияти. CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касалликлари мавжуд беморлар даво жараёнларида жигар ва ўт йўллари касалликлари учун тавсия этиладиган 5-парҳез столига риоя қилмаслик касаллик ривожланишидан асоратлар ривожланишига олиб келади. Бу ўз навбатида беморнинг касалхонада узоқ вақт даволаниши, кўп дори воситаларининг қўлланилишига олиб келади. Бемор нутрицион статусини аниқлаш ва парҳез ёрдамида коррекция қилиш ортиқча дори воситалари сарф харажатини чеклайди ва шифо жараёнини тезлаштиради. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:  Ўтказилган тадқиқотлар натижасида CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касаллиги мавжуд беморларнинг суткалик овқатланиши меъёрга мос келмаслиги аниқланди. Илмий тадқиқот давомида олинган кўрсаткичлар сурункали жигар касалликлари мавжуд беморлар овқатланишини меъёрлаштиришга, озиқ-овқатлар энергетик қийматини меъёрлаштириш имконини беради. Бу чора-тадбирлар беморлар даволаниши кунларининг қисқаришига, асоратларнинг олдини олишга, беморларни соғломлаштиришга ёрдам беради. Тавсия этилаётган овқатланиш кўрсатмалари даволаш чора-тадбирлари билан бирга қўлланганида беморлар умумий ҳолатини яхшилайди, даволаш самарадорлигини оширади ва асоратлар юзага келишини олдини олади. Бу эса асосланмаган дори дармон ва биологик фаол моддаларга сарф бўладиган ортиқча молиявий харажатларни кескин камайтириш имконини беради.  Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: беморлар нутрицион статусини аниқлаш учун бемор қон зардобидаги албумин (стандарт клиник текширувлар панелида мавжуд) ва бемор тана вазни керак бўлади. Бу усул иқтисодий жиҳатдан камхаражат ҳисобланади. Беморлар ҳаққоний овқатланишини ЖССТ томонидан тавсия этилган анкета усулида аниқлаш ҳам ортиқча харажат талаб этмайди. Оғир, ўрта ёки енгил даражадаги нутрицион етишмовчилик аниқланган ҳолатларда беморлар индивидуал парҳез таклиф этилиши орқали овқатланиш тартиблари меъёрлаштирилади.  Беморлар парҳезини меъёрлаш йўли билан нутрицион статусни коррекция қилиш баъзи дори воситалари, жумладан албумин (бир бемор учун ўртача 750000 сўм), поливитаминлар (бир бемор учун ўртача 40000 сўм), аминокислоталар комплекси (бир бемор учун ўртача 100000 сўм) каби дори воситаларининг қўлланилишини камайтиради. Бу ўз навбатида беморнинг касалхонада даволаниш кунини қисқартиради, бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларнинг тежалишига олиб келди.  Хулоса: CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касаллиги мавжуд беморлар парҳезини меъёрлаш йўли билан нутрицион статусни коррекция қилиш ҳар бир бемор учун ўрта ҳисобда 890.000 сўм миқдорида маблағ сарфланиши ва касалхонада даволаниш кунини қисқартиришга эришилади.  
бешинчи илмий янгилик: ўрта даражадаги нутритив етишмовчилик (NRI индекси 83.5-97.5) сурункали гепатит ва жигар циррозлари мавжуд беморларда кузатилиб, оғир даражадаги нутритив етишмовчилик холатлари (NRI индекси<83,5) CОVID-19 ўтказган беморлар гурухларида аниқланган. Тошкент тиббиёт академияси кўп тармоқли клиникаси, Республика ихтисослаштирилган терапия ва тиббий реабилитация илмий-амалий тиббиёт маркази Хоразм регионал филиали, Тошкент тиббиёт академияси Урганч филиали клиникаси амалиётига татбиқ этилди (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022-йил 29-декабрдаги 8н-з/727-сонли маълумотномаси). Илмий янгиликнинг аҳамияти. CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касалликлари мавжуд беморларда нутрицион етишмовчилик аниқланиши даво жараёнини мураккаблаштиради ва асоратлар юзага келишига олиб келади. Бу ўз навбатида беморнинг касалхонада узоқ вақт даволаниши, кўп дори воситаларининг қўлланилишига олиб келади. Бемор нутрицион статусини аниқлаш ва парҳез ёрдамида коррексия қилиш ортиқча дори воситалари сарф харажатини чеслайди ва шифо жараёнини тезлаштиради. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Ўтказилган тадқиқотлар натижасида CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касаллиги мавжуд беморларда нутрицион етишмовчилик аниқланди. Илмий тадқиқот давомида олинган кўрсаткичлар сурункали жигар касалликлари мавжуд беморлар овқатланишини меъёрлаштиришга, озиқ-овқатлар энергетик қийматини меъёрлаштириш имконини беради. Бу чора-тадбирлар беморлар даволаниши кунларининг қисқаришига, асоратларнинг олдини олишга, беморларни соғломлаштиришга ёрдам беради. Тавсия этилаётган овқатланиш кўрсатмалари даволаш чора-тадбирлари билан бирга қўлланганида беморлар умумий ҳолатини яхшилайди, даволаш самарадорлигини оширади ва асоратлар юзага келишини олдини олади. Бу эса асосланмаган дори дармон ва биологик фаол моддаларга сарф бўладиган ортиқча молиявий харажатларни кескин камайтириш имконини беради.  Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: беморлар нутрицион статусини аниқлаш учун бемор қон зардобидаги албумин (стандарт клиник текширувлар панелида мавжуд) ва бемор тана вазни керак бўлади. Бу усул иқтисодий жиҳатдан камхарж ҳисобланади. Беморлар ҳаққоний овқатланишини ЖССТ томонидан тавсия этилган анкета усулида аниқлаш ҳам ортиқча харажат талаб этмайди. Оғир, ўрта ёки енгил даражадаги нутрицион етишмовчилик аниқланган ҳолатларда беморлар индивидуал парҳез таклиф этилиши орқали овқатланиш тартиблари меъёрлаштирилади.  Беморлар парҳезини меъёрлаш йўли билан нутрицион статусни коррекция қилиш баъзи дори воситалари, жумладан албумин (бир бемор учун ўртача 750000 сўм), поливитаминлар (бир бемор учун ўртача 40000 сўм), аминокислоталар комплекси (бир бемор учун ўртача 100000 сўм) каби дори воситаларининг қўлланилишини камайтиради. Бу ўз навбатида беморнинг касалхонада даволаниш кунини қисқартиради, бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларнинг тежалишига олиб келди.  Хулоса: CОVID-19 касаллигини ўтказган сурункали жигар касаллиги мавжуд беморлар парҳезини меъёрлаш йўли билан нутрицион статусни коррекция қилиш ҳар бир бемор учун ўрта ҳисобда 890.000 сўм миқдорида маблағ сарфланиши ва касалхонада даволаниш кунини қисқартиришга эришилади.