Ҳалилова Диловар Заҳириддин қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертaцияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Қандли диабет 2 тур беморларда COVID-19 кечишининг ҳусусиятлари ва оқибатларини ўрганиш» 14.00.03 –Эндокринология (тиббиёт фанлари).
Диссертaция мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Tib2383.
Илмий раҳбар: Хайдарова Феруза Алимовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертaция бажарилган муассаса номи: Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.04/30.12.2019.Tib30.02.
Расмий оппонентлар: Шагазатова Барно Хабибуллаевна тиббиёт фанлари доктори, профессор, Таджиев Ботир Мирхашимович, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Тошкент педиатрия тиббиёт институти.
Диссертaциянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: қандли диабет 2 тур беморларда COVID-19 кечиши хусусиятлари ва оқибатларини ўрганишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
қандли диабет билан касалланиш частотаси умумий ахоли орасида 5% дан 7,9 % гачани ташкил қилиши бир томондан қандли диабетнинг коронавирус инфекцияси хавфини оширишга қўшган хиссасини шунингдек, қандли диабет янги холатларининг пайдо бўлишидаги ахамиятини белгилаши аниқланган;
қандли диабет билан касалланган беморларда семизлик ва артериал гипертензия COVID-19 инфекциясининг ёмон оқибатларига олиб келувчи потенциал хавф омили сифатида бахоланган;
қандли диабетда эркак жинси, тахиаритмия, юрак ишемик касаллиги, 5 йилдан ортиқ касалланиш COVID-19дан ўлим холатларини юзага келтирувчи энг мухим прогностик маркерлар сифатида асосланган;
гипергликемияни хисобга олган холда COVID-19 беморларда қандли диабетнинг оғир кечиши ва янги аниқланган қандли диабетни эрта ташхислаш ва даволаш усуллари такомиллаштирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази эксперт кенгашининг 2023 йил 21 июндаги № 6 сон хулосасига кўра (илмий янгиликларни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлигига Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг 2022 йил 22 сентябрдаги 01-06/842 -сонли хати юборилган ):
биринчи илмий янгилик: қандли диабет билан касалланиш частотаси умумий ахоли орасида 5% дан 7,9 % гачани ташкил қилиши бир томондан қандли диабетнинг коронавирус инфекцияси хавфини оширишга қўшган хиссасини шунингдек, қандли диабет янги холатларининг пайдо бўлишидаги ахамиятини белгилаши Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази, Фарғона вилояти эндокринология диспансери бўйича 30.12.2022 йилдаги 84-сонли буйруқ ҳамда Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт маркази бўйича 17.01.2023 йилдаги 5-Иª сонли буйруқ билан амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: таклиф этилган алгоритмлар ва комплекс ёндашувдан фойдаланиш, коронавирус даврида қандли диабетни эрта ташхислаш ва даволаш сифатини яхшилаш имконини яратган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: COVID-19 билан касалланган беморларда қандли диабетнинг янги холатлари ривожланишига эхтиёт бўлиш касалликка эрта ташхис қўйиш имконини беради ва коронавирус инфекцияси билан касалланган беморларда диабетни даволашни ўз вақтида бошлаш қандли диабетнинг асоратларини даволаш ва меҳнатга лаёқатли ёшда эрта ўлимни, шунингдек ногиронлик кўрсаткичларини тўғридан-тўғри пасайиш шаклида узоқ муддатли иқтисодий фойда келтиради. Хулоса: қандли диабет билан касалланиш частотаси умумий ахоли орасида ортиб бориши бир томондан қандли диабетнинг коронавирус инфекцияси хавфини оширишга қўшган хиссасини шунингдек, қандли диабет янги холатларининг пайдо бўлишидаги ахамиятини инобатга олганда касалликни ташхислашдаги ва даволашдаги 7-8 миллион сўм атрофидаги сарф харажатларни 15-20 % га иқтисод қилиш имконини беради.
иккинчи илмий янгилик: қандли диабет билан касалланган беморларда семизлик ва артериал гипертензия COVID-19 инфекциясининг ёмон оқибатларига олиб келувчи потенциал хавф омили сифатида бахолангани Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази, Фарғона вилояти эндокринология диспансери бўйича 30.12.2022 йилдаги 84-сонли буйруқ ҳамда Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт маркази бўйича 17.01.2023 йилдаги 5-Иª сонли буйруқ билан амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Қандли диабет 2 тур артериал гипертензия ва ортиқча вазн билан бирга учраган холатларда даво тадбирларини тўғри танланиши даволаш сифатини сезиларли яхшилашга ва беморларни бир шифохонадан бошқасига кўчириш эхтиёжини камайтиришга ва шу беморлада госпитализация давомийлигини қисқартиришга имкон яратган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: СOVID-19 билан оғриган беморлар орасида қандли диабет, артериал гипертензия ва семизлик билан касалланган беморларда салбий оқибатлар хавфидан огоҳлик шу беморларда даволаш тактикасини ўз вақтида тузишга ва коронавирус инфекцияси туфайли келиб чиқувчи асоратлар ва меҳнатга лаёқатли даврдаги эрта ўлим холатларини камайтириш орқали иқтисодий самарадорликни келтириб чиқаради. Хулоса: Қандли диабетда касалхонада даволанишнинг ўртача давомийлиги 10 кунга 6-7 миллион сўм атрофидаги маблағни талаб этса, юқоридаги ёндош холатларни хисобга олган холда даволаш тактикасига тўғри ёндашиш даволаниш муддатларини 7-8 кунга қисқартириш хисобига 1-2 миллион сўм атрофида иқтисод қилишга эришилади.
учинчи илмий янгилик қандли диабетда эркак жинси, тахиаритмия, юрак ишемик касаллиги, 5 йилдан ортиқ касалланиш COVID-19дан ўлим холатларини юзага келтирувчи энг муҳим прогностик маркерлар сифатида асослангани Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази, Фарғона вилояти эндокринология диспансери бўйича 30.12.2022 йилдаги 84-сонли буйруқ ҳамда Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт маркази бўйича 17.01.2023 йилдаги 5-Иª сонли буйруқ билан амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: эркак жинси ва тахиаритмия 2-тур диабет билан оғриган беморлар учун ўлим хавфини 5,03, юрак ишемик касаллиги мавждлиги 4,2 баробар, 5 йилдан ортиқ тажриба 3,91 баробар оширди. Юқоридаги холатларни бахолаш натижасида касалликни даволаш эрта босқичларида тўғри ёндашувни таъминлаш, ёндош касалликларга эътиборни қаратиш касалликни енгишда ижобий натижалар бериб, даволаш сифатини яхшилаган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: 5 йилдан ортиқ вақт давомида қандли диабет, юрак ишемик касаллиги ва тахиаритмия билан касалланган COVID-19 га чалинган эркак жинсидаги беморлар орасида салбий оқибатлар хавфидан огоҳлик шу беморларда даволаш тактикасини ўз вақтида тузишга ва бир касалхонадан бошқасига кўчиришни камайтириш орқали иқтисодий самарадорликни келтириб чиқаради. Хулоса: Қандли диабетни асоратсиз даволаш учун ойига ўртача 1 миллион 200 минг сўм маблағ талаб қилинса, қандли диабет асоратларини даволашда касалхонага ётқизишни хисобга олган холда 10 миллион сўмга яқин маблағ талаб қилинади, юқоридаги кўрсатмаларга амал қилган холда қандли диабетни асоратларини камайтириш ва олдини олиш давлат маблағларидан 8-9 миллион сўм атрофида иқтисод қилиш имконини берган.
тўртинчи илмий янгилик гипергликемияни хисобга олган холда COVID-19 беморларда қандли диабетнинг оғир кечиши ва янги аниқланган қандли диабетни эрта ташхислаш ва даволаш усуллари такомиллаштирилгани Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий тиббиёт маркази, Фарғона вилояти эндокринология диспансери бўйича 30.12.2022 йилдаги 84-сонли буйруқ ҳамда Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт маркази бўйича 17.01.2023 йилдаги 5-Иª сонли буйруқ билан амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Инсулинтерапияда бўлган ҚД 2 тур беморларда тез-тез гликемия назорати ўз вақтида инсулин коррексияси ва пешоб таркибида кетон таначалари мавжудлигини назорат қилиш самара берган; ПГП қабул қилувчи беморларда, агар коронавируснинг енгил кечуви бўлса терапияни коррекцияси талаб этилмаган, аммо ич кетиши, кўнгил айниши, қусиш бўлса иНГЛТ2 препаратларидан воз кечиш, шунингдек гипогликемия хавфини олдини олиш мақсадида сулфонилмочевина хосилалари препаратлари дозасини назорат қилиш тавсия этилган; коронавирус инфекциясининг ўрта оғир ва оғир кечувида ҚД 2 тур беморлар мажбурий равишда касалхонага ётқизишни ва инсулин терапиясига ўтишни талаб қилган. Шу билан бирга таблетирланган гипогликемик препаратлар ва арГПП1 препаратлари вақтинчалик тўхтатиш тавсия этилгани даволаниш сифатини янада оширишга хизмат қилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: алгоритмларга амал қилиш даволаниш жараёнидаги дори воситалари гурухларини тўғри танлаш, касаллик кечуви даражаларига боғлиқ холда касалхонага ётқизишни хал этиш орқали талаб этиладиган маблағларни тўғри йўналтириш янгиликнинг иқтисодий самарадорлигини келтириб чиқаради. Хулоса: Қандли диабетни оғир кечуви ва асоратларини даволашга талаб этиладиган қўшимча текширув усуллари ва даволаш харажатлари 10-12 миллион сўмга яқин маблағ талаб қилади, янги аниқланган диабетни эрта ташхислаш эса касалликнинг декомпенсация холатида мурожаат қилинганда кўрсатиладиган реанимацион тадбирларга талаб қилинадиган 2-3 миллион сўм атрофидаги маблағни тежашга ва беморга касалликнинг эрта даврларида тегишли тиббий ёрдамни ва даво муолажаларини кўрсатишга сарфланадиган маблағни сезиларни иқтисод қилишга эришилган.