Далимова Дилбар Акбаровнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Ўрта Осиё халқларининг келиб чиқиш динамикаси ва структурасини хамда Ўзбекистонда касалликларнинг генетик асосларини ўрганиш», 03.00.09 - Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.DSc/B192.
Илмий маслаҳатчи: Турдиқулова Шахлохон Уткуровна, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Илғор технологиялар маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc.02/30.12.2019.В.53.01
Расмий оппонентлар: Буриев Забардаст Тожибоевич, биология фанлари доктори, профессор; Бобоев Сайфулла Ғафурович, биология фанлари доктори, профессор; Исмоилова Жадида Ахмеджановна, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Биоорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Марказий Осиё минтақасининг генетик, маданий, географик ландшафтлари ўртасидаги боғлиқлик динамикасини, жумладан, туркий тилли халқларнинг генетик ўзига хослигини ҳамда юрак-қон томир, онкологик ва эндокрин патологияларнинг ривожланиши билан боғлиқ генетик белгиларни ва уларнинг аҳоли орасида тарқалиш частотасини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўзбеклар, қорақалпоқлар, туркманлар, қозоқлар ва дунганлар аҳолисининг Y-хромосома генофонди Y-хромосома маркерларининг кенг панели бўйича тавсифланган. Деярли барча ғарбий туркий халқларнинг умумий аждодлари борлиги, уларнинг илдизи Жанубий Сибир ва Мўғулистон минтақасида эканлиги аниқланган;
илк бор Ўзбекистон популяцияларининг барча ўрганилган намуналари учун Y-STR маркерлари бўйича генотип профиллари олинган;
Y хромосомасининг тўлиқ геномли таҳлили асосида гаплогруппаларнинг батафсил филогенияси аниқланган;
популяциялар контекстида маркерлар пайдо бўлишининг энг юқори ўртача частотаси аниқланган;
PSCA генининг rs2976392 полиморфизми ва вирулент H. pylori генларининг ошқозон саратони ривожланиш хавфи билан боғлиқлиги аниқланган;
юрак қон-томир касалликлари хавфи билан боғлиқ генларнинг полиморф маркерларининг аллеллари ва генотипларини ташишнинг тарқалиши аниқланган;
2-тип қандли диабет ва МС касалликларини  ривожланишида  хавф омили сифатида номзод генлари аниқланган ва прогностик аҳамияти баҳоланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ўрта Осиё халқларининг келиб чиқиш динамикаси ва структурасини ҳамда Ўзбекистонда касалликларнинг генетик асосларини ўрганиш бўйича олинган натижалар асосида:
юрак қон-томир касалликларига моиллик генларини молекуляр генетик тадқиқотларининг олинган илмий натижалари асосида CYP2C19 генлари мутацияларини аниқлаш учун ПЗР тахлилини ўтказиш услуби Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Самарқанд вилоят минтақавий филиалида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2023 йил 18 июлдаги 08-18633-сон маълумотномаси). Натижада, юрак-қон  томир касалликларини ривожланиш хавфини ва уларнинг клиник кечишини ўз вақтида аниқлаш ва фармокогенетик тахлилга караб терапияни тўғри йўлга қўйиш имконини берган;
MTHFR ва SLCO1B1 генларининг полиморфизмини аниқлаш, амалиётда турли генетик касалликларни эрта ташхислаш ва олдини олиш учун  ПЦР тахлили ўтказиш усули  “GENMEDIСAL” МЧЖ тиббий генетик лабораторияси амалиётида фойдаланилган  (Ўзбекистон республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2023 йил 18 июлдаги 08-18633-сон маълумотномаси). Натижада, беморларнинг генетик хусусиятларини хисобга олган холда касалликни оптимал даволаш стратегиясини ишлаб чиқиш, яъни персоналлаштирилган терапияни ўтказиш имконини берган;
Ўрта Осиёнинг жануби-ғарбий қисмини қамраб олган тарихий ҳудудлар аҳолисининг Y-хромосомалари ўзгаришини таҳлилида  қозоқлар, ўзбеклар, туркманлар, дунганлар ва қорақалпоқларнинг 10 та минтақавий аҳолисидан SNP ва STR белгиларидан олинган натижаларга  юқори импакт факторга эга бўлган учта чет эл илмий мақоласида ҳаволалар келтирилган (International Society for Forensic Genetics, 2018 https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2018.08.009  Web of Science IF-3.1, BMS Genetics, 2020 21 (Suppl 1), 87 (2020). https://doi.org/10.1186/s12863-020-00897-5 , Scopus IF-2.79, Journal of Human genetics, 66, 707–716 (2021). https://doi.org/10.1038/s10038-021-00901-5 Scopus IF-3.5,  Journal Sci Rep 12, 733 (2022). https://doi.org/10.1038/s41598-021-04144-4 Scopus IF-4.6). Натижада, Марказий Осиёда Y-хромосомалари ўзгаришини таҳлилида қозоқлар, ўзбеклар, туркманлар, дунганлар ва қорақалпоқларнинг хилма-хилликка эга эканлигини асослаш имконини берган;
бутун геном кетма-кетлиги географик жиҳатдан чекланган популяцияларнинг саратон каби муайян касалликларга хамда популяция тарихини аниқлаш бўйича олинган натижаларга  юқори импакт факторга эга бўлган учта чет эл илмий мақоласида ҳаволалар келтирилган (Nature, 541, 302–310, 2017. DOI: 10.1038/nature21347 – Scopus IF – 41.58; Science, 8 Dec 2017 Vol 358, Issue 6368, DOI: 10.1126/science.aai9067 – Scopus IF – 41.06; Nature, 586, 741–748, 2020, DOI: 10.1038/s41586-020-2859-7 – Scopus IF – 49.96; Science, 20 Mar 2020, Vol 367, Issue 6484, DOI: 10.1126/science.aay5012 – Scopus IF – 47.73). Натижада, Палеоантропологик ва геномик ёзувлардаги янги топилмалар замонавий инсон аждодларининг келиб чиқиши, қайси аждодлар орқали таркалганлиги ҳақида билиш имконини берган.