Абдураҳимов Дилмурод Хайитмуротовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Кўчма қум ва тупроқларда структура ҳосил қилиш учун сувда эрувчан полимерларни яратишнинг илмий - экологик жиҳатлари», 11.00.05 – Атроф - муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.2.PhD/К524.
Илмий раҳбар: Кулдашева Шахноза Aбдулазизовна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Умумий ва ноорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент кимё-технология илмий тадқиқот институти, DSc.16/30.12.2019.К/Т.87.01.
Расмий оппонентлар: Мухамедов Қобилжон Гафурович, кимё фанлари доктори, профессор; Абдурахимов Хожиакбар Абдурахманович, кимё фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Наманган мухандислик-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: кўчма қум ва тупроқлар учун юқори самарали структурантларни олиш учун маҳаллий полиакриламидни гидролизлаш жараёнларини амалга ошириш ва олинган полиелектролитлар хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
полиакриламид гидролиз тезлигининг енг юқори қийматлари 65-70 ºC да кузатилиши полимернинг қовушқоқлик хусусиятларига, шунингдек, гидролизловчи гидроксид ионининг електростатик қайтарилиши учун манфий зарядланган заррачаларнинг паст консентрациясига боғлиқлиги аниқланган;
0,1 ва 0,3 М NaCl еритмаларида ПAA гидролиз унуми 46 ва 48 %, електролициз еритмада 38 % ни ташкил қилиши реаксияга киришувчи тизимнинг ион кучи ортиши билан ПAA гидролиз даражасининг ортиши исботланган;
гидролизловчи катион табиатининг маҳсулот унумига таъсирини ўрганиш паст консентрацияли ишқор еритмаларида (MeOH/PAA=0,5≤1) Li+<Na+=K+ тартибида гидролиз даражасининг ортишини, MeOH/PAA>1,2 қийматида К+ ўз ичига олган тизимда реакция унуми юқорилиги ва OH- ва COO- ионларининг електростатик итариш K+<Na+<Li+ тартибда заифлашиши аниқланган;
гидролиз ҳароратининг 80 ºC гача кўтарилиши дастлабки ПAA нинг молекуляр оғирлигининг ва қовушқоқлигининг ошишига олиб келса, ҳароратнинг янада ошиши билан (98 ºC гача) намуналар еритмаларининг қовушқоқлигини нисбатан паст қийматларида катта кислота сонига еришишда олиб келиб, бу макромолекула таркибидаги -C-C- боғлари асосий занжир бўйлаб узилиши ва оксидланиш содир бўлиши билан бўғликлиги аниқланган;
ПAA билан ишлов беришда тупроқ суспензияси чўкиш жараёнининг тезлиги ўртача 2,5 см3/мин, НПAA70 учун 3,25 см3/мин қийматга тенг, бу гидрофоб намунага нисбатан гидролизланган акриламиднинг агрегатлаш фаоллигининг юқорилиги исботланган;
0,3 % ПАА еритмаси билан тупроқга ишлов бериш макроагрегатларнинг миқдори камайиши ҳисобига тупроқ мезоагрегатларини 35 дан 64,9 % гача, НПAA70 ва КПAA70 еритмаларини қўллаганда еса микроагрегатларнинг камайиши ҳисобига 55,5 ва 76,7 % гача ошиши дастлабки ПАА ва унинг гидролизланган шаклларининг тупроқ заррачалари агрегатларига таъсири механизми хар хиллиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Кўчма қум ва тупроқларда структура ҳосил қилиш учун сувда ерувчан полимерларни яратиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
кўчма қум ва тупроқларни мустаҳкамлаш учун гидролизланган полиелектролит асосида структурантлар олиш технологияси “Кимёвий технологиялар” МЧЖда амалиётга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Табиат ресурслари вазирлигининг 2023 йил 12 апрелдаги 03/01-21-244-сон маълумотномаси). Натижада, ушбу структурант билан ишлов бериш чўл ҳудудлари кўчма қум ва тупроқларини учувчанлигини камайтириш, шамолга, сувга чидамлилигини ошириш орқали екологик муаммони бартараф этиш имконини берган;
кўчма қумли тупроқларда мустаҳкам структура ҳосил бўлишида фитомелиорасия (ўсимлик ўстириш) жараёнини амалга ошириш технологияси Қашқадарё вилояти Нишон туманида амалиётга жорий етилган (Ўзбекистон Республикаси Табиат ресурслари вазирлигининг 2023 йил 12 апрелдаги 03/01-21-244-сон маълумотномаси). Натижада, чўл ҳудудлари кўчма қумларининг мустаҳкамлик даражаси ошади ва чўлга чидамли ўсимликларнинг зич униши таъминланади, бу еса екологик вазиятни яхшиш имконини берган.