Қўлдашева Шахноза Акрамовнанинг
фалсафа доктори (PhD) Диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Инглиз ва ўзбек тилларининг шаклланиши ва ривожланишида дивергент ва конвергент белгиларининг эволютсияси”, 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертатсия мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.1.PhD/Fil3161.
Илмий раҳбар: Палуанова Халифа Дарибаевна, филология фанлари доктори (DSc), доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети, DSc.03/30.12.2019.Fil/Ped.27.01.
Расмий оппонентлар: Сиддиқова Ирода Абдузуҳуровна, филология фанлари доктори (DSc), профессор; Эгамназарова Дурдона Шухратиллаевна, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади герман ва туркий тилларининг шаклланиши жараёнида дивергенсия ва конвергенсия ҳодисаларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тил эволютсиясининг содир бўлишида ижобий ва салбий қонуниятлар, моддий борлиқ билан алоқа натижасида пайдо бўладиган ҳар қандай аналогия, хусусан тилнинг фонетик, грамматик, лексик сатҳларида рўй берган дивергент ва конвергент ўзгаришлар мазкур тилларнинг бошқа тиллардан фарқлашга хизмат қилувчи муҳим омил эканлиги асосланган;
тиллараро дивергенсия ҳодисаси тилнинг фонологик тизимида, тил жамоасида турли унли ва ундош товушлар қўлланилиши натижасида товушлар алтернасияси содир бўлиши, тилнинг бир сифат ҳолатидан бошқа бир сифат босқичига ўтиши, фонемик ва морфемик ўзгаришлар, тил грамматик қурилишида содир бўладиган ўзгаришларга максимал даражага таъсир қилиши, шунингдек экстралингвистик омилларга кўра тилда сўзлашувчилар қанчалик кўп гуруҳларни ташкил этса, тилнинг дивергенсияга бўлган потентсиали юқори бўлиши асосланган;
глоттогоник ва структуравий-диахроник конвергенсия ва дивергенсия жиҳатлари, уларнинг контакт, субстрат, суперстрат ва адстрат турлари, мулоқот жараёнида кузатиладиган кўплаб спонтан (ўз-ўзидан, кутилмаганда содир бўладиган ҳодиса хақида) ўзгаришлар ва шу тилда сўзлашувчи турли индивидлар томонидан киритилган лексик ва талаффузга оид инновациялар дивергенсияга сабаб бўла олмаслиги, балки тилдаги дивергенсияга фақат тил тизими томонидан асосланиб, тил тараққиётининг умумий йўналишига мос келадиган ўзгаришларгина сабаб бўлиши исботланган;
конвергенсия бир марталик, дивергенсия эса доимий ҳодисалар сифатида автоном хусусиятга эга эканлиги тилда дивергенсия ҳодисасининг содир бўлишида муайян бир тилда сўзнинг окказионал маъноси узуал маънога, абстракт сема конкрет семага айланиши бир-бирини содир бўлишини тақозо этадиган ҳодисалар эканлигини очиб бериш орқали асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Инглиз тилининг шаклланиши ва ривожланишида умумгерман дивергент ва конвергент белгиларининг ва ўзбек тилининг шаклланиши ва ривожланишида умумтуркий дивергент ва конвергент белгиларнинг эволюесиясини атрофлича тизим тарзида амалга оширилган таҳлил давомида ишлаб чиқилган лингвогенетик таклифлар асосида:
тил эволютсиясининг содир бўлишида ижобий ва салбий қонуниятлар, моддий борлиқ билан алоқа натижасида пайдо бўладиган ҳар қандай аналогия, хусусан тилнинг фонетик, грамматик, лексик сатҳларида рўй берган дивергент ва конвергент ўзгаришлар мазкур тилларнинг бошқа тиллардан фарқлашга хизмат қилувчи муҳим омил эканлигига оид илмий хулосалардан ФА-Ф1-Г003 “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функтсионал сўз ясалиши” мавзусидаги фундаментал илмий-тадқиқот лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ Гуманитар Фанлар Илмий-тадқиқот институтининг 2021 йил 30 мартдаги 59/1-сон маълумотномаси). Натижада тилнинг лексик ва грамматик қатламларида рўй берган ҳар қандай ўзгариш бир тилни иккинчи тилдан фарқлаш омили, конвергенсия ҳодисаси тўғрисидаги назарий ва амалий фикр-мулоҳазалар қорақалпоқ тили сўз ясалиш тизимининг шакланиши ва ривожланишини ўрганиш жараёнида илмий манбаларни бойитишга хизмат қилган;
тиллараро дивергенсия ҳодисаси тилнинг фонологик тизимида, тил жамоасида турли унли ва ундош товушлар қўлланилиши натижасида товушлар алтернасияси содир бўлиши, тилнинг бир сифат ҳолатидан бошқа бир сифат босқичига ўтиши, фонемик ва морфемик ўзгаришлар, тил грамматик қурилишида содир бўладиган ўзгаришларга максимал даражага таъсир қилишига оид хулосалардан Ф-1-ФА-0-13229 рақамли «Ҳозирги қорақалпоқ тилида функтсионал сўз ясалиши» мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2022 йил 1-мартдаги 73/1-сон маълумотномаси). Натижада мазкур хулосалар лойиха доирасида дастурлар тузишда ҳамда қўлланмалар тайёрлашда, мавжуд дастурлар ва қўлланмаларнинг такомиллашувига кенг фойдаланилган;
глоттогоник ва структуравий-диахроник конвергенсия ва дивергенсия жиҳатлари, уларнинг контакт, субстрат, суперстрат ва адстрат турлари, мулоқот жараёнида кузатиладиган кўплаб спонтан (ўз-ўзидан, кутилмаганда содир бўладиган ҳодиса хақида) ўзгаришлар ва шу тилда сўзлашувчи турли индивидлар томонидан киритилган лексик ва талаффузга оид инновацияларга оид илмий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси инновацион ривожланиш вазирлигининг 2020-2022 йилларда ўтказилган “Эрудит” инновацион лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси мудофаа вазирлиги Ўзбекистон Республикаси Ахборот-коммуникация технологиялари ва алоқа ҳарбий институтининг 2022 йил 3 мартдаги 10/399-сон маълумотномаси). Натижада мазкур хулосалар лойиҳа доирасида дастурлар тузишда ҳамда (изоҳли) ўқув луғатини яратишда кенг фойдаланилган;
конвергенсия бир марталик, дивергенсия эса доимий ҳодисалар сифатида автоном хусусиятга эга эканлиги тилда дивергенсия ҳодисасининг содир бўлишида муайян бир тилда сўзнинг окказионал маъноси узуал маънога, абстракт сема конкрет семага айланишига доир таклиф ва хулосалардан Ф-1-ФА-0-13229 рақамли «Ҳозирги қорақалпоқ тилида функтсионал сўз ясалиши» мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2022 йил 1-мартдаги 73/1-сон маълумотномаси). Натижада таклиф этилган материаллар ундош ва унли товушлар алтнернатсияси (бир қолип асосида алмашиниш), товушлар кўчиши, фонемаларда сифат ва миқдор ўзгариши, морфемалар таркибидаги ўзгаришлар, сўз ўзак структурасидаги ўзгаришлар, сўз бирикмаси ва гап структурасидаги ўзгаришлар инглиз ва ўзбек тилларини ўрганиш ва ўқитиш жараёнида кенг фойдаланилган.