Обиджанов Дилшод Aхмед Хужа ўғлининг
фан доктори (DSc) диссертасияси ҳимояси ҳақида эълон

И. Умумий маълумотлар.
Диссертасия мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Картошка зараркунандалари биоекологик хусусиятларининг назарий асослари ва уларга қарши кураш тизимини ишлаб чиқиш”, 06.01.09 – Ўсимликларни ҳимоя қилиш (Қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертасия мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2017.1.ДСc/Қх28.
Илмий маслаҳатчи: Хўжайев Шомил Турсунович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертасия бажарилган муассаса номи: Ўсимликлар карантини ва ҳимояси илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, ДСc.05/04.03.2022.Қх.13.01.
Расмий оппонентлар: Хайтмуратов Aрсланбек Файзуллайевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, катта илмий ходим; Холматов Бахтиёр Рустамович, биология фанлари доктори, профессор.
Йетакчи ташкилот: Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачилик илмий- тадқиқот институти.
Диссертасия йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади Республика шароитида картошка екинининг асосий зараркунандаларининг тарқалиши, зарари, доминант турларининг ривожланиш хусусиятларини ўрганиш асосида, уларга қарши кимёвий, биологик ва микробиологик препаратлардан фойдаланиб, самарали кураш усул ва воситалар мажмуини ишлаб чиқиш.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Республикамиз шароитида картошкада (илдизи, туганаги, барги ва поясида) учрайдиган 37 турдаги зараркунандалар аниқланиб, 2 та синф, 8 та туркум ва 18 та оилага мансублиги қайд қилинган ва оддий ўргимчаккана, занг канаси, картошка куяси, колорадо қўнғизи, иссиқхона ва ғўза оққаноти, тамаки ва ғўза трипси, полиз шираси, карадрина, кузги тунламлар доминант турлари хисобланиб тарқалиши таҳлил қилинган ҳамда картошка куяси йил давомида 7-8 та авлод, колорадо қўнғизи 4 авлод бериб ривожланиши аниқланган;
картошкани ер ости ва устки қисмини зарарловчи зараркунандаларига қарши курашда 4 та микробиологик препаратлар ва 54 та турли кимёвий гуруҳларга мансуб препаратлар синовдан ўтказилган ва кураш чоралари ишлаб чиқилган;
агротехник тадбирларнинг зараркунанда сонининг камайиши ва табиий кушандалар сонининг ошишида, куя қуртлари туганакларни зарарламаслиги учун, уни кўклик пайтида ўриб, даладан ташқарига олиб чиқиб ташлаш ҳамда ҳосилни тезда йиғиштириб даладан олиб чиқиш ва картошка туганакларини паст ҳарорат (3-5 °С) сақлашдаги аҳамияти аниқланган;
биологик усул асосида картошка зараркунандалари тухумларига қарши трихограмма ва қуртларига қарши браконни қўллаш зараркунандаларнинг миқдори паст бўлганида юқори самара бериши аниқланган ҳамда биопрепаратларнинг картошка зараркунандаларига самарадорлиги баҳоланган;
картошкада картошка куяси, калорадо қўнғизи, кузги тунлам, оқ қанотлар, ўргимчаккана, занг тусли кана ва карадринанинг биоекологик хусусиятлари, тарқалиши ва ривожланиши ўсимликка зарар етказиш даражалари, иқтисодий зарарли миқдор мезони (ИЗММ) ишлаб чиқилган. Кимёвий препаратларни зараркунанда ва ентомофагларга таъсири ҳамда картошка екинини ҳимоя қилишда қўлланилган тадбирларнинг биологик, хўжалик ва иқтисодий самарадорлигини илмий асосланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Республиканинг картошкачилик хўжаликларида картошка зараркунандаларига қарши кураш мажмуини яратиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
Қишлоқ хўжалиги вазирлиги, Ўсимликлар карантини ва ҳимояси агентлиги мутахассис ва олимлари ҳамда 2017 йилда “Картошка куяси (Пҳтҳоримаеа оперcулелла Зелл.) карантин ҳашароти тўғрисидаги” тавсиянома ишлаб чиқилган ҳамда агрокластер ва фермер хўжаликларига амалий фаолиятда фойдаланиш учун йетказиб берилган (Ўзбекистон республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 01.07.2022 йил №02/33-04/4397 сонли маълумотномаси) Натижада ишлаб чиқилган кимёвий кураш муддатларига кўра картошкани кечки ва ерта муддатларда екилган навларини зараркунандалардан мавсумда 3-4 марта ишлов ўтказилган даладан ўртача 110 с/га қўшимча ҳосил олиниб, ҳамда ўртача 18350 минг сўм соф фойда олинган. Шунингдек тавсия етилган усул ва воситаларни республика миқёсида кенг майдонларга жорий етилиши мумкинлиги илмий асослаб берилган.
Республикада картошка зараркунандаларига қарши 4 та микробиологик препаратлар ва 54 та турли кимёвий гуруҳларга мансуб препаратлар синовдан ўтказилиб “Ўзбекистон республикаси қишлоқ хўжалигида ўсимлик зараркунандалари, касалликларига қарши фойдаланиш учун рухсат етилган кимёвий ва биологик ҳимоя воситалари Рўйхати”га киритилган (Ўзбекистон республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Кимёлаштириш ва ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларини синовдан ўтказиш ва рўйхатга олиш бўйича Давлат комиссияси ДУКнинг 2020 йил 29 майдаги 2-5-136-сон маълумотномаси). Натижада ушбу рўйхатга киритилган воситалардан картошка зараркунандаларига қарши курашда кенг фойдаланилган. Картошка зараркунандаларининг биоекологияси ва унга қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш мавзусидаги тўпланган маълумотларда 37 турдаги зараркунандалар аниқланган. Картошкада картошка куяси, калорадо қўнғизи, кузги тунлам, оққанотлар, ўргимчаккана, занг тусли кана ва карадринанинг биоекологик хусусиятлари, тарқалиши ва ривожланиши ўсимликка зарар йетказиш даражалари, иқтисодий зарарли миқдор мезони (ИЗММ) ишлаб чиқилган.
Хоразм ва Тошкент вилоятларида картошка куяси ва колорадо қўнғизининг тарқалиши, зарари, биоекологик хусусиятлари ва уларга қарши турли сарф меъёрларда кимёвий воситалардан: Далате плюс, 10 % ем.к., Делюкс ултра, 10% ем.к, Cарол, 10% ем.к., Импалла, (10%+20%) н.кук., Фестак, 10% сус.к., Aлфа Донис, 5% ем.к, Емамектин, 100 г/л +Люфенурон 50 г/л, с.д.г. препаратлари жорий етилган (Ўзбекистон республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Кимёлаштириш ва ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларини синовдан ўтказиш ва рўйхатга олиш бўйича Давлат комиссияси Ишчи органи ДУКнинг 2020 йил 29 майдаги 2-5-136-сон маълумотномаси). Натижада “Хоразм Aгрокимёҳимоя” AЖ ва “Тошкент Aгрокимёҳимоя” AЖ лар томонидан жорий етилган ва зараркунандаларга қарши кимёвий препаратлар билан ишлов ўтказилган даладан (назорат вариантга нисбатан) ўртача 70-110 с/га қўшимча ҳосил олиниб, ҳар гектар ердан ўртача 11 340 минг сўм соф фойда кўрилиб, ўсимликларни ҳимоя қилишга сарфланган ҳар 1 сўм евазига ўртача 14,2 сўмлик қўшимча маҳсулот олинган.