Холматова Гулхаё Азимжоновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Сил билан бирга кечган қандли диабетнинг 2-тури қайд этилган беморларда витамин Д ва В12 гомеостазининг ҳолати», 14.00.03 – Эндокринология (тиббиёт фанлари). 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.2.PhD/Tib1143.
Илмий раҳбар: Халимова Замира Юсуфовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Андижон давлат тиббиёт институти, PhD.04/04.03.2022.Tib.95.02.
Расмий оппонентлар: Юсупова Шахноза Кадиржановна, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Урманова Юлдуз Махкамовна, тиббиёт фанлари доктори.
Йетакчи ташкилот: Тошкент педиатрия тиббиёт институти.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: D ва B12 витаминлари етишмаслигининг тарқалишини ўрганиш орқали сил билан ассоцирланган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларни эрта ташхислаш ва даволашни оптималлаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
эпидемиологик, анамнестик кўрсаткичлар ва сил касаллиги билан ассоцирланган 2-тур қандли диабетнинг ривожланиши хавф омиллари аниқланган;
қандли диабет асоратлари ривожланишига ва беморларнинг ҳаёт сифатига D ва В12 витаминлари гомеостази бузилишини верификатсиялаш билан қандли диабет, сил ҳамда сил билан ассоцирланган қандли диабетли беморларда D ва В12 витаминлари етишмаслигининг тарқалиш частотаси аниқланган;
сил касаллиги билан оғриган беморларда, айниқса 2-тур қандли диабет билан оғриган беморларда касалликнинг кечишига ва салбий оқибатларининг ривожланишига таъсир кўрсатувчи, D ва В12 витаминлари даражасининг сезиларли даражада пасайиши аниқланган;
WHOQOL-BREF  ҳаёт сифати сўровномасидан фойдаланиш сил билан боғлиқ бўлган 2-тур қандли диабет билан оғриган беморларда Д ва В12 витаминлари гомеостазининг бузилиш даражасини кузатиш учун сезгир ноинвазив восита эканлиги исботланган;
D ва В12 витаминлари гомеостазининг прогностик қийматларига боғлиқ холда 2-тур сил билан ассоцирланган қандли диабетни эрта ташхислаш алгоритми ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 
Андижон давлат тиббиёт институти эксперт кенгашининг 2023 йил 31 майдаги 06/1-сон хулосаси асосида:
клиник, эпидемиологик, анамнестик кўрсаткичлар ва хавф омилларини ўрганиш ФСТС билан касалланишнинг сезиларли даражада ошишини аниқлади. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг Самарқанд вилояти филиали (13.04.2022й.; №148) ва Андижон вилоят фтизиатрия ва пулмонология маркази (11.04.2022й.; №147)  амалий фаолиятига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Қандли диабет 2 тур ва сил касаллиги билан оғриган беморлар гурухида, ишсизлик (55,7%), қониқарсиз меҳнат шароитлари (40%), ҚД учун ирсият (55,6%), ЮИК (23,8%), ЎСОБК (21,5%), сил касаллиги билан оғриган беморлар гурухида эса ёмон одатлар - 48% (алкогол 22%), гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш 12%, чекиш 14%, ёмон турмуш шароити 54%, ишсизлик 64%, сил касали билан алоқа қилиш 46% ва сил касаллиги учун ирсият 34% ташкил этди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: сил ҳамда қандли диабет касаллиги давлат томонидан ижтимоий ҳимояга олинган. Сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган ҳар бир бемор 12 ой давомида кимётерапия олиши зарур бўлиб, бу эса 72 млн сўмни ташкил қилади. Шу боис, сил касаллиги билан ассоцирланган 2 тур қандли диабет билан оғриган 1 нафар беморни даволаш учун ҳар йили давлат томонидан 72 млн сўм маблағ ажратилмоқда. Бундан ташқари, ушбу беморларни қандли диабет 2-тур касаллигини ҳам даволаш муҳим бўлиб, бу ҳам зарур харажатларни талаб қилади. Шундай қилиб, 2-тур қандли диабет билан оғриган 1 нафар беморни статсионар даволаш давлатга йилига ўртача 5 миллион сўмга тушади. Ушбу беморларнинг амбулатор даволанишига ҳам ўртача 2 миллион сўм сарфланади. Шу боис сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан ҳасталанган 1 нафар беморни даволаш учун йилига 79 миллион сўм маблағ сарфланмоқда. Хулоса: Демак, сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан касалланган 1 нафар беморни даволаш йилига 79 млн, сил касаллигисиз қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларни даволаш 7 миллион сўмни ташкил этади, бу эса давлат томонидан сарф харажатларни 11 баробар тежашга имкон яратади. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур беморларда D ва В12 витаминлари гомеостази  ва D витамини етишмовчилигининг роли» мавзусидаги услубий тавсиянома тасдиқланган. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 20 июл ойидаги 8н-з/375-сон хулосаси). Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди;
қандли диабет 2 тур ва сил билан касалланган беморларда D ва В12 витамини етишмовчилигининг ва гомеостази бузилишининг  эрта ташхислаш ва даволаш оптималлашитирилди.  Қандли диабет 2 тур ва сил билан касалланган беморларда D ва В12 витамини етишмовчилиги аниқланганларда хаёт сифати ўрганилди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:  Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг Самарқанд вилояти филиали (13.04.2022й.; №148) ва Андижон вилоят фтизиатрия ва пулмонология маркази (11.04.2022й.; №147)  амалий фаолиятига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: Витамин В 12 консентрациясининг пасайиши қандли диабет асоратлари, айниқса диабетик полинейропатия (82,5%), нефропатиялар (64,6%) ва диабетик энсефалопатия (56,7%) ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди, уларнинг витаминлари частотаси мос равишда 17,2%; 35% ва 43% ни ташкил этди. Қандли диабет 2-тур билан оғриган 1 нафар беморни стационар даволаш давлатга йилига ўртача 5 миллион сўмга тушади. Ушбу беморларнинг амбулатор даволанишига ҳам ўртача 2 миллион сўм сарфланади. Хулоса: Қандли диабет 2-тур билан касалланган 1 нафар беморни амбулатор ва статсионар даволаш йилига 7 миллион ташкил этади, асоратларни янада оғир кечиши ушбу харажатларни янада ортишига сабаб бўлади.  Беморларда витамин D ва В12 даражаларини эрта аниқлаш ва даволаш, касаллик кечишини енгиллаштиради, асоратларни олдини олади, иқтисодий самарадорликка эришилади. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур беморларда D ва В12 витаминлари гомеостази  ва D витамини етишмовчилигининг роли» мавзусидаги услубий тавсиянома тасдиқланган. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 20 июл ойидаги 8н-з/375-сон хулосаси). Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди; 
беморларнинг ўрганилаётган гуруҳларида Вит В 12 гомеостазини ўрганиш назоратга (435,4±8,3 пг /мл, п<0,01) нисбатан унинг даражасининг сезиларли даражада пасайишини (138,3±11,3 пг /мл) аниқлади ва асосан сил билан касалланган беморларда кузатилди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг Самарқанд вилояти филиали (13.04.2022й.; №148) ва Андижон вилоят фтизиатрия ва пулмонология маркази (11.04.2022й.; №147)  амалий фаолиятига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: • қандли диабет ва сил касаллигини  асоратлар ва хатолар сонини минималлаштириш; • беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш;  •  2-тур қандли диабет билан боғлиқ оғриган беморларда D ва В12 витаминлари даражасини аниқлаш; •  сил билан касалланган беморларда D ва В12 витаминлари гомеостазини тавсифлаш; Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Тадқиқ этилаётган гуруҳлардаги беморларда D витамини даражасини таҳлил этиш унинг адекват консентратсиясини фақат 5,6 %, етишмовчилигини - 28,8 %, танқислигини – 53 %, ва авитаминозини -  12,4 % ҳолларда аниқланди, жумладан беморларнинг 1-гуруҳида D витамини етишмовчилиги - 100 %, иккинчи гуруҳда – 91,1 % ва 3 гуруҳда – 88 % ни ташкил этди. Ундан ташқари, витамин D ва В 12 танқислик натижалари диабетнинг макро- ва микро қон томирли асоратлари билан характерланди, бу D ва В12 витамини танқислиги бўлмаган беморлардан  2- 4 марта ортиқ бўлди.  Беморларнинг ўрганилаётган гуруҳларида Вит В12 гомеостазини ўрганиш назоратга (435,4±8,3 пг /мл, п<0,01) нисбатан унинг даражасининг сезиларли даражада пасайишини (138,3±11,3 пг/мл) аниқланди ва асосан сил билан касалланган беморларда кузатилди 71,4%; қандли диабет 2 тур ҳамда сил билан оғриган беморларда - 63,6% ва фақат қандли диабет 2 тур билан оғриган беморлар гурухида- 38% аниқланди. Хулоса: D ва В12 витаминлар даражасини эрта аниқлаш сил касаллиги билан ҳасталанган беморларда, айниқса 2-тур қандли диабет билан оғриган беморларда касалликнинг енгилроқ кечишига, асоратларни олдини олишга ҳамда касалликларнии даволаш учун сарфланадиган харажатларни тежашга хизмат қилади. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур беморларда D ва В12 витаминлари гомеостази  ва D витамини етишмовчилигининг роли» мавзусидаги услубий тавсиянома тасдиқланган. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 20 июл ойидаги 8н-з/375-сон хулосаси). Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди;
2-тур қандли диабет билан  оғриган беморларни бошқариш алгоритми D ва В 12 витаминлари гомеостази ҳолатини боғлиқ бўлган, шунингдек, ҳаёт сифатини баҳолаш кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда беморларни бошқаришга асосланган ҳолда ишлаб чиқилган. Қандли диабет билан оғриган беморларда сил касаллигини барвақт ташхислаш ва қандли диабет ривожланишининг профилактикасини назарда тутувчи ҳаёт сифатини WHOQOL-BREF  сўровномаси бўйича баҳолашнинг кўрсаткичлари ишлаб чиқилди. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:  Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг Самарқанд вилояти филиали (13.04.2022й.; №148) ва Андижон вилоят фтизиатрия ва пулмонология маркази (11.04.2022й.; №147)  амалий фаолиятига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: WHOQOL-BREF  сўровномаси ёрдамида ҳаёт сифатини баҳолаш D витамини етишмовчилиги, айниқса диабет билан оғриган беморларда вазиятнинг сезиларли даражада ёмонлашишини аниқлашга имкон берди, шу билан бирга беморлар гуруҳида В12 витамини етишмовчилигининг таъсири устунлик қилди. Сил касаллиги билан ҳаёт сифати кўрсаткичининг сезиларли даражада пасайиши ва уларнинг В12 витамини ва D витамини консентратсиясининг пасайиши билан юқори ижобий коррелятсияда мавжудлигидан далолат беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Қандли диабет 2-тур билан  оғриган беморларни бошқариш алгоритми В12 ва D витаминлари гомеостази ҳолатини боғлиқ бўлган, шунингдек, ҳаёт сифатини баҳолаш кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда беморларни бошқаришга асосланган ҳолда, қандли диабет билан оғриган беморларда сил касаллигини барвақт ташхислаш ва қандли диабет ривожланишининг профилактикасини назарда тутувчи ҳаёт сифатини WHOQOL-BREF  сўровномаси бўйича баҳолашнинг кўрсаткичлари ишлаб чиқилди. Хулоса: WHOQOL-BREF  сўровномаси бўйича баҳолаш беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш, қандли диабет ва сил касаллиги  асоратларини олдини олиш, касаллик кечишини енгиллаштириш ҳамда иқтисод қилиш имконини берди. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур беморларда D ва В12 витаминлари гомеостази  ва D витамини етишмовчилигининг роли» мавзусидаги услубий тавсиянома тасдиқланган. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 20 июл ойидаги 8н-з/375-сон хулосаси). Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди;
умуман олганда, ўрганилаётган беморлар гуруҳларида Д витамини даражасини таҳлил қилиш унинг етарли консентрациясини фақат 5,6%, етишмовчилик 28,8%, етишмовчилик 53% ва берибери 12,4% ҳолларда, шу жумладан беморларнинг 1 гуруҳида етишмаслигини аниқлади. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши:  Академик Ё.Х.Тўрақулов номидаги Республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий амалий тиббиёт марказининг Самарқанд вилояти филиали (13.04.2022й.; №148) ва Андижон вилоят фтизиатрия ва пулмонология маркази (11.04.2022й.; №147)  амалий фаолиятига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: • қандли диабет ва сил касаллигини  асоратлар ва хатолар сонини минималлаштириш; • беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш;  •  2-тур қандли диабет билан боғлиқ оғриган беморларда Д ва В12 витаминлари даражасини аниқлаш; •  Қандли диабет 2-тур ва сил билан касалланган беморларда D ва В12 витаминлари гомеостазини тавсифлаш; билан оғриган беморларни даволаш натижаларини яхшилаш. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат:  сил касаллигини даволаш учун 1 ойлик 1 курс терапия нархи 6 миллион. 2-тур қандли диабет билан оғриган 1 нафар беморни стационар даволаш давлат учун ойига  ўртача 417 минг сўмга тушади. Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан ҳасталанган 1 нафар беморни даволаш учун ойига 6 млн 417 сўм маблағ сарфланмоқда. Хулоса: Сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан касалланган 1 нафар беморни даволаш ойига 6 млн 417 сўм, сил касаллигисиз қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларни даволаш 417 минг сўмни ташкил этади, бу эса  харажатларни11 баробар тежашга эришилади. Илмий янгиликдан кенгайтирилган ҳолда фойдаланиши: «Сил билан бирга кечган қандли диабет 2-тур беморларда D ва В12 витаминлари гомеостази  ва D витамини етишмовчилигининг роли» мавзусидаги услубий тавсиянома тасдиқланган. (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2022 йил 20 июл ойидаги 8н-з/375-сон хулосаси). Амалиётга тадбиқ этиш натижалари сил касаллиги билан бирга кечган қандли диабет 2-тур билан оғриган беморларда касалликларга эрта ташхис қўйиш, беморнинг касалхонада қолиш муддатини қисқартириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва касалликнинг асоратларини камайтириш имконини берди.