Турайева Дилбар Мейлийевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): Умумий ва хусусий пунктуацион меъёрлар ҳамда уларнинг мантиқий-грамматик асослари (инглиз, рус, ўзбек тили материаллари мисолида), 10.00.06. – Қиёсий адабиёцҳунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик. (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2022.2.ПҳД/Фил2620.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қарши давлат университети.
Илмий раҳбар: Баҳриддинова Башорат Мадийевна, филология фанлари доктори (ДСc), профессор.
Илмий Кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, Илмий Кенгаш рақами: Термиз давлат университети, ПҳД.03/31.03.2021.Фил.78.04.
Расмий оппонентлар: Aбузалова Меҳри Кадировна, филология фанлари доктори, профессор; Худойқулов Aбдулла Ешқуватович, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (ПҳД), доцент.
Йетакчи ташкилот: Фарғона давлат университети
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек, инглиз ва рус пунктуациясининг умумий мантиқий-грамматик асослари ва хусусий жиҳатлари асосида ўзбек пунктуациясининг жорий меъёрларини ислоҳ қилишга доир тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек, рус ва инглиз пунктуацион тизими ягона мантиқий-грамматик асосга таяниши, тиниш белгиларининг умумий, барқарор ривожланиш қонуниятига бўйсуниш билан бирга миллий – ғоявий-етник тараққиёти натижасида хусусий илмий меъёрлари, пунктуацион узус, пунктуацион синонимия, пунктуацион полисемия, пунктуацион архаизм, пунктуацион калка, алтернатив белгилар – (италиcс) белгилар, пунктуацион трансформация каби тушунчалар юзага келгани очиб берилган;
замонавий пунктуациянинг ҳозирги антропоцентрик босқичида тиниш белгиларининг мантиқий-семантик функсияси – тафаккур маҳсулини нутқий воқеликка кўчириш, юзага чиқиш воситаси сифатидаги талқини еътибор ошгани, инсоннинг коммуникатив мулоқот ўрнатишдаги металисоний – прагматик, емоционал-експрессив, естетик, стилистик функсиялари далилланган;
инглиз пунктуациясида тиниш белгиларига юкланадиган мантиқий-семантик вазифалар кенгайса-да, зарур ҳолларда бир хил функсиядаги айрим тиниш белгиларини тежаш ёки компютер клавиатураси имкониятларидан фойдаланган ҳолда бошқа белгиларини ишлатиш ҳисобидан амалдаги пунктуацион меъёрларнинг соддалашгани исботланган;
рус пунктуациясининг классик анъаналар билан уйғунлашган замонавий – табиий тилга хос мослашувчанлик, тилнинг систем-структур тузилиши ҳамда социумнинг коммуникатив талабларини қондиришга асосланган консепсиялари, тире, икки нуқта, ундов каби айрим белгиларнинг функсионал еволюцияси натижасида ёзувда фаоллашаётгани, ёзма мулоқотда айрим тиниш белгилари ўрнини курсив, емотикон(смайлик)лар егаллаётгани, бадиий ижодда тиниш белгиларидан бутунлай воз кечиш одатга айланиб бораётгани билан боғлиқ ҳолда нуқтали вергул, қўштирноқ каби белгиларнинг сиқиб чиқарилаётгани асосланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Оъзбек, инглиз ва рус рунктуацийасининг умумий мантиқий-грамматик асослари ва хусусий жиҳатларини қийосий оърганиш жарайонида еришилган илмий натижалар асосида:
оъзбек, рус ва инглиз рунктуацион тизимининг мантиқий-грамматик асоси, тиниш белгиларининг умумий, барқарор ривожланиш қонунийатига боъйсуниш билан бирга миллий – ғойавий-етник тараққийоти натижасида юзага келган хусусий илмий меъйорларига доир хулосалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида бажарилган И-204-4-5рақамли “Инглиз тили мутахассислик предметларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув жараёнига жорий етиш” номли илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2023-йил 19-январдаги 93/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада, ахборот коммуникацион технологиялари ривожи, виртуал мулоқот шаклларининг кўпайиши туфайли тиниш белгиларини ноодатий қўллашга оид масалаларни таҳлил қилишда илмий ҳамда амалий манба боълиб хизмат қилган;
замонавий рунктуацийанинг ҳозирги антророцентрик босқичида тиниш белгиларининг мантиқий-семантик функсийасига еътибор ошгани, инсоннинг коммуникатив мулоқот оърнатишдаги металисоний – ррагматик, когнитив, емоционал-ексррессив, естетик, стилистик функсийалари таҳлили боъйича қоълга киритилган хулосалардан Наманган давлат университетида бажарилган С-УЗ800-20-ИН-0106 рақамли “Виртуал Wоркшоп он Cоллаборативе Acтион Ресеарч фор Енглиш Теачерс” номли илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Наманган давлат университетининг 2023-йил 7-февралдаги 74-01-сон маълумотномаси). Натижада, тадқиқотда илгари сурилган қатор таклиф ва тавсиялар виртуал мулоқотда қўлланилаётган пунктуация масалаларини таҳлил қилишда илмий ҳамда амалий манба боълиб хизмат қилган;
инглиз рунктуацийасида тиниш белгиларига юкланадиган вазифалар кенгайса-да, йозма нутқда қоълланиши соддалашгани, рус рунктуацийасининг классик анъаналар билан уйғунлашган замонавий консерсийалари, айрим тиниш белгиларининг функсионал еволюцийаси натижасида йозувда фаоллашайотгани йоки сиқиб чиқарилайотганига оид таҳлил ва хулосалар ҳамда оъзбек рунктуацийасининг жорий меъйорларини ислоҳ қилишга доир илмий-амалий тавсийалардан Қарши давлат университетида бажарилган AИФ-2/17 рақамли “Ўзбекистон олий таълим муассасалари ўқув жараёнини ташкил етишда янги технологиялар” номли лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Қарши давлат университетининг 2023-йил 17-январдаги 03/152-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари асосида оъзбек тилининг барча соҳаларда илм-фан тили сифатида нуфузини ошириш ҳақидаги тарғибот ишлари мазмуни мукаммаллашган.
