Наширова Шахноза Бурийевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): Икки тилли ўқув луғатларда кўп маъноли сўзларнинг лексикографик талқини (инглизча-ўзбекча ва ўзбекча-инглизча икки тилли ўқув луғатлари мисолида) 10.00.06 – Қиёсий адабиёцҳунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.ПҳД/Фил2589.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қарши давлат университети.
Илмий раҳбар: Бахриддинова Башорат Мадийевна, филология фанлари доктори, профессор.
Илмий Кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, Илмий Кенгаш рақами: Термиз давлат университети, ПҳД.03/31.03.2021.Фил.78.04.
Расмий оппонентлар: Маматов Aбди Ешонқулович, филология фанлари доктори (ДСc), профессор; Исломов Икром Хушбоқович, филология фанлари доктори (ДСc).
Йетакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади инглизча-оъзбекча ва оъзбекча-инглизча оъқув луғатларида коър маъноли соъзларни лексикографик талқин қилишнинг замонавий усуллари ва лингводидактик тамойилларини аниқлашдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
инглизча-оъзбекча, оъзбекча-инглизча луғатларнинг архитектоник жиҳатдан макро-, микро-, мулти-, медиоқурилмаларнинг оъзаро ийерархик муносабатига асосланган мегатизм екани луғатнинг умумий тамойиллари, тил бирликларининг тизимли муносабати, семантик майдоннинг ташқи алоқалари, мавзувий ва лексик-семантик гуруҳ, луғатда тил бирликларининг жойлашиш принсипларидан ташкил топишига кўра асосланган;
инглизча-оъзбекча ва оъзбекча-инглизча коррусга асосланган икки тилли луғатлар учун коър маъноли соъзларни танлашда луғат материалининг ўқув мақсадига мослиги, таълим жараёнига алоқадор еканлиги, тилнинг барча сатҳ бирликлари луғат сўзлигидан жой олиши, кўп маъноли сўзнинг қўлланиш даражаси билан боғлиқ мезонлари ва нутқий ҳосила маъноларни семантизацийалашнинг кўп маъноли сўзнинг айрим контекстуал маъноларини чиқариб ташлаш, полисемантик сўзнинг семантик жиҳатдан сезиларли фарқланмайдиган маънолар изоҳини олиб ташлаш, фарқли томонини ажратиб бўлмайдиган маъноларни бирлаштириб, бир жойда изоҳлаш ва шу изоҳга мос иллюстрация бериш каби босқичлари аниқланган;
инглизча-оъзбекча ва оъзбекча-инглизча оъқув луғатида коър маъноли соъзларнинг нутқий ҳосила маъноларини фарқлашни семантизациялаш мазкур сўзнинг бирикувчилари, грамматик хусусиятларни аниқлаш, сўзнинг парадигматик ва синтагматик муносабатлари, бадиий асарлардан олинган ҳаволаларнинг тўғри танлангани каби лингвистик ва лексикографик ва лингвистик-семантик жиҳатлари, шунингдек, дидактик бобида илк луғатларнинг коър тилли боългани ва таълимий мақсадда йаратилгани, икки тилли луғат оърганилайотган тилнинг лексик-семантик хусусийатларини она тилида ифодалаш, тушунтириш билан бир райтда таълимий характерга ҳам егалиги асосланган;
икки тилли оъқув луғатларда нутқий ҳосила маъноларни парадигмактик ва синтагматик жиҳатдан фарқлаш, таржима-изоҳнинг ҳаққонийлиги ва тилда мавжудлигини тасдиқлаш, семантик, синтактик валентлигини ойдинлаштиришда иллюстратив ҳаволанинг бош сўз маъносини аниқлаштириш ва изоҳланаётган лексик бирлик талқинига асос келтириши очиб берилган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Инглизча-оъзбекча ва оъзбекча-инглизча оъқув луғатларида коър маъноли соъзларни лексикографик талқин қилишнинг замонавий усуллари ва лингводидактик тамойилларини аниқлаш жарайонида еришилган илмий натижалар асосида:
инглизча-ўзбекча ва ўзбекча инглизча корпусга асосланган икки тилли луғатлар учун кўп маъноли сўзларни танлаш мезонлари ва нутқий ҳосила маъноларни семантизациялаш босқичларини аниқлашга доир хулосалардан Қарши давлат университетида бажарилган AИФ-2/17 рақамли “Ўзбекистон олий таълим муассасалари ўқув жараёнини ташкил етишда янги технологиялар” номли илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Қарши давлат университетининг 2023-йил 17-январдаги 03/151-сон маълумотномаси). Натижада, таълим муассасалари ўқув жараёнида ва шахслараро мулоқотда тил бирликларининг, жумладан кўп маъноли сўзларни мақсадли қўлланилиши, нутқуй ва коммуникатив стратегияни ўқув жараёнида рақамли технологиялар асосида самарали қўллаш, шунингдек, икки тилли ўқув луғатларни електрон ва онлайн иловалар орқали ўрганишни янада самарали босқичга кўтариш асосида лексикография масалаларини таҳлил қилишда илмий ҳамда амалий манба бўлиб хизмат қилган;
инглизча-ўзбекча ва ўзбекча-инглизча ўқув луғатида кўп маъноли сўзларнинг нутқий ҳосила маъноларини фарқлашнинг лингвистик ва дидактик асосларини аниқлаш, икки тилли ўқув луғатларда нутқий ҳосила маъноларни фарқлаш, таржима-изоҳнинг ҳаққонийлиги ва тилда мавжудлигини тасдиқлаш, семантик, синтактик валентлигини ойдинлаштиришда иллюстратив ҳаволанинг роли очиб бериш бўйича қўлга киритилган хулосалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида бажарилган Йевропа Иттифоқининг 2016-2018 йилларга мўлжалланган Ерасмус+ дастур доирасида амалга оширилган С61624-ЕПП-л-2015-Ук-ЕППкA2-CБҲЕСП-ЕРAСМУС+CБҲЕ ЖМЕР: “Ўзбекистонда олий таълим тизими жараёнларини модернизациялаш ва халқаролаштириш” номли илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2023 йил 19 январдаги 92/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада, олий таълим тизими жараёнида ўқитишнинг жумладан, ўқув луғатларидан тилларни ўрганиш тизимида қўллашнинг ностандарт (креатив) йечимини топиш ва уни амалиётга татбиқ етиш масалаларини таҳлил қилишда илмий ҳамда амалий манба бўлиб хизмат қилган;
инглизча-ўзбекча ўқув луғатларига кўп маъноли сўзларни танлашда ўзбек тили миллий хусусиятлари ҳамда ўқув методик таъминотига таяниш лозимлиги, ўзбек тилини ўрганилаётган тил сифатида талқин қилишга асосланган ўзбекча-инглизча луғатларнинг мазмуни ва савиясини ошириш, жаҳон ўқув луғатчилиги тажрибаларини уйғунлаштирган ҳолда луғат корпусини такомиллаштиришга доир янгиликларидан Наманган давлат университетида бажарилган С-УЗ800-20-ИН-106 рақамли “Виртуал Wоркшоп он Cоллаборативе Acтион Ресеарч фор Енглиш Теачерс” номли амалий лойиҳада фойдаланилган (Наманган давлат университетининг 2023-йил 7-февралдаги 73-01-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари асосида ўзбек тилининг барча соҳаларда илм-фан тили сифатида нуфузини ошириш ҳақидаги тарғибот ишлари мазмуни мукаммаллашган, шунингдек, тадқиқотда илгари сурилган таклиф ва тавсиялар инглиз тилини ўқитиш жараёнида икки тилли ўқув луғатларни такомиллаштириш босқичларини аниқлашга, илмий янгиликлар асосида дастур ва қўлланма ва ўқув луғатларини яратишга, таълим ҳамда маданиятни ривожлантиришга қаратилган назарий ва амалий ишларни янада самарали ташкил қилишга хизмат қилган.
