Жуматов Рашид Янгибаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
“Қардош бўлмаган тиллар тизимида топонимларнинг қиёсий-функсионал тадқиқи (инглиз ва ўзбек тиллари мисолида)”, 10.00.06 – Қиёсий адабиёцҳунослик, чоғиштирма тилшунослик, таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2021.1.ПҳД/Фил1621.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллари институти.
Илмий раҳбар: Усмонов Ўрол Усмонович, филология фанлари номзоди, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Урганч давлат университети, ПҳД.03/30.12.2019.Фил.55.02.
Расмий оппонентлар: Юлдашев Дониёр Тоҳирович, филология фанлари доктори, доцент; Мардийев То`лқин Aбдуҳакимович, филология фанлари номзоди, доцент.
Йетакчи ташкилот: Қорақалпоқ давлат университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тиллари гап қурилмаларида топонимларнинг синтактик мақомини аниқлаш ва улар ифодалаган синтаксемаларни очиб беришдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
инглиз ва ўзбек тиллари топонимлари таркибига кўра қиёсий-антропосентрик очиб берилиб, инглиз тилидан фарқли равишда ўзбек исломий топонимлари тадқиқот обйекти бўлмаганлиги аниқланган;
гап таркибида топонимларнинг ядро ва тобе компонентлар ўрнида келиши, гапдаги бошқа бирликлар билан синтактик алоқалари ҳамда уларнинг дифференсиал синтактик белгилари далилланган;
инглиз ва ўзбек тилларига оид гаплар таркибида топонимлар билан ифодаланган компонентларнинг дифференсиал синтактик-семантик белгилари очиб берилиб, уларнинг алламорфлик ва изоморфлик хусусиятлари исботланган;
инглиз ва ўзбек тиллари тизимида топонимлар билан ифодаланган синтактик бирликлар синтактик ўрни ва семантик хусусиятларига кўра фарқланиб, бошқа синтаксемалар билан боғланиш имкониятлари аниқланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Инглиз ва ўзбек тиллари тизимида топонимларнинг қиёсий-функсионал тадқиқи юзасидан олинган илмий натижалар асосида:
гап таркибида топонимларнинг ядро ва тобе компонентлар ўрнида келиб гапдаги бошқа бирликлар билан синтактик алоқалари ҳамда уларнинг дифференсиал синтактик белгилари функсион ва компонент белгилар ёрдамида изоҳланганлигига доир хулосалардан Т.Н.Қори Ниёзий номидаги Ўзбекистон педагогика фанлари илмий тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалида 2017–2020-йилларда бажарилган ФЗ-2016-0908165532 рақамли “Қорақалпоқ тили янги алфавити ва имло қоидаларига мувофиқ она тили ва адабиётини ривожлантириш методикаси” мавзусидаги фундаментал лойиҳани амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистон педагогика илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалининг 28-ноябр 2022-йилдаги 348-сон маълумотномаси). Натижада ишлаб чиқилган таклифлар лойиҳа доирасида тайёрланган ўқув-услубий қўлланмаларнинг сифатини оширишга хизмат қилган;
инглиз ва ўзбек тиллари гап таркибида топонимлар билан ифодаланган компонентларнинг дифференсиал синтактик-семантик белгиларининг алламорфлик ва изоморфлик хусусиятлари далилланганлигига доир хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти томонидан олиб борилган ФA-Ф1-Г003 “Ҳозирги Қорақалпоқ тилида функсионал сўз ясалиши” (2012–2016) мавзусидаги фундаментал лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Aкадемияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 28-ноябр 2022-йилдаги 482/1-сон маълумотномаси). Натижада диссертацияда ишлаб чиқилган хулосалар лойиҳа доирасида тайёрланган ўқув-услубий қўлланмаларнинг сифатини оширшга хизмат қилган;
топонимлар ифодалаган синтактик бирликларнинг чоғиштирма таҳлили, инглиз ва ўзбек тиллари тизимида топонимлар англатган синтаксемаларни идрок етиш ва уни нутқий фаолиятда ривожланиш даражасини ўрганиш борасидаги таклифлардан Хоразм вилояти телерадиокомпаниясида “Aссалом Хоразм”, “Миллий тотувлик”, “Aдабий муҳит”, “Тилимизни ўрганамиз”, “Маърифатнома”, “Нажот билимда” каби кўрсатув ва дастурларда фойдаланилган (Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 13-декабр 2022-йилдаги 3024-сон маълумотномаси). Натижада бу таклифлар Хоразм телеканалида намойиш қилинадиган телекўрсатувларни тайёрлашда муҳим манба бўлиб хизмат қилган;
инглиз ва ўзбек тиллари тизимида топонимлар билан ифодаланган синтактик бирликлар синтактик ўрни ва семантик хусусиятларига кўра фарқланиб, бошқа синтаксемалар билан боғланиш имкониятлари аниқланган таклифлар Ерасмус + дастурининг 585845-ЙеРР-1-2017-1-ЕС-ЕППКA2-CБҲТ-ЖП “Девелопмент оф тҳе интердисcиплинарй мастер програм он Cомпутатионал Лингуистиcс ат Cентрал Aсиан Университиес: CЛAСС”грант лойиҳасида фойдаланилган (Урганч давлат университетининг 2022 йил 14 декабрдаги 06-282/13-сон маълумотномаси). Натижада диссертацияда келтирилган анъанавий тилшунослик назариялари, қиёсий-чоғиштирма тилшуносликнинг асосий тушунча ва тамойиллари ҳамда таҳлил методлари, замонавий тилшуносликнинг парадигма ва тамойиллари асосида қиёсий таҳлил етиш, матнда грамматик ва лексик-семантик воситалари деривацион аспектининг назарий ҳамда амалий асосларидан лойиҳа доирасида профессор ўқитувчилар учун яратилган ва тадбиқ қилинган “Қардош халқлар учун ҳамкор дастурлар” курсини яратишда фойдаланилган.
