Каримова Дилафрўз Ҳалимовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): « Таржимада вариантлилик ва инвариантлилик (ака-ука Гримм ертакларининг ўзбекча таржима вариантлари мисолида)», 10.00.06 – Қиёсий адабиёцҳунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.3.ПҳД/Фил985.
Илмий раҳбар: Ўрайева Дармон Саидахмедовна, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Бухоро давлат университети, ДСc.03/04.06.2021.Фил.72.03.
Расмий оппонентлар: Каршибаева Улжан Давировна, филология фанлари доктори, доцент; Жуманиёзов Зохид Отабойевич, филология фанлари номзоди, доцент.
Йетакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади. Таржимада вариантлилик ва инвариантлилик назарияси, келиб чиқиш асослари, парадигматик хусусиятларини немис ака-ука Гримм ертакларининг ўзбекча таржималари мисолида қиёсий аниқлашдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ака-ука Гриммлар ижодига мансуб немис ертакларининг бевосита аслиятдан ҳамда билвосита рус тили орқали берилган ўзбекча таржималари тарихи даврий нуқтаи назардан ёритилганлиги таржимада қайта тиклаш жараёнининг баён етиш воситаларини сақлаш, муаллиф ва мутаржим овозининг яхлитлиги, умуминсоний жиҳатларнинг устуворлиги каби тамойиллар асосида кечишини шартлаши асосланган;
немис ертакларини таржима қилишда вариантлилик ва инвариантлилик ҳодисаларининг юзага келиши тил, нутқ ва ёзувдаги орфоепик, орфографик меъёрлар талабларининг ўзгариши, алфавитнинг тез-тез янгиланиши натижасида пайдо бўлганлиги, ўз навбатида бири иккинчисини инкор етмаслиги туфайли вариантлашгани исботланган;
немис ертакларининг ўзбекча таржима вариантлари турлари орасидаги умумий ва дифференсиал жиҳатлар, прагматик, когнитив, лингвокултурологик хусусиятлар, аслият ва ўгирма ўртасидаги еквивалентлик ва адекватлик, бевосита ҳамда билвосита таржима вариантлариаро алоқадорлик параметрлари ва улар ўртасидаги тафовутнинг тарихий шартланиш сабаблари аниқланган;
таржима вариантларида мутаржимларнинг таржима усулларини уйғунлаштира олиш ҳамда сўз қўллаш, шарқ ва ғарб миллий-маданий, ментал воқелиги уйғунлашувини таъминлаш, образни қайта яратиш маҳорати, етнолингвистик билимларининг аҳамияти, бадиий ижод ривожига таржимачилик фаолиятининг бирламчи қиймат касб етиши далилланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Таржимада вариантлилик ва инвариантлилик ҳодисалари моҳиятини ака-ука Гримм ертакларининг ўзбекча таржима вариантлари мисолида аниқлаш жараёнида еришилган илмий натижалар асосида:
ака-ука Гриммлар ижодига мансуб немис ертакларининг бевосита аслиятдан ҳамда билвосита рус тили орқали берилган ўзбекча таржималари тарихи даврий нуқтаи назардан ёритилган ва таржимада қайта тиклаш жараёнининг баён етиш воситаларини сақлаш, муаллиф ва мутаржим овозининг яхлитлиги, умуминсоний жиҳатларнинг устуворлиги каби тамойиллар асосида кечишига оид хулосалардан Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида 2017-2020 йилларда бажарилган ФA-Ф1-005 “Қорақалпоқ фолклоршунослиги ва адабиёцҳунослиги тарихини тадқиқ етиш” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар Aкадемияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2022-йил 25-январдаги 17.01/133-сон маълумотномаси). Натижада ушбу диссертацияда ўз асарлари билан поетик анъаналарга садоқати баробарида индивидуаллигини тўла намоён ета олган ижодкорларнинг бадиий-естетик тажрибалари ҳақидаги илмий хулосалар адабиёт ва адабиёцҳунослик тарихини ёритиш тамойилларини белгилашда ўз ўрнига егалигини асослашга хизмат қилган;
немис ертакларни таржима қилишда вариантлилик ва инвариантлилик ҳодисалари юзага келишида тил, нутқ ва ёзувдаги орфоепик, орфографик меъёрлардаги талабларнинг ўзгариши, алфавитнинг тез-тез янгиланиши натижасида пайдо бўлганлиги, аммо бири иккинчисини инкор етмаслиги туфайли вариантлашганига назарий ва амалий материаллардан Самарқанд давлат чет тиллар институтида 2016-2018-йилларда амалга оширилган 561624-ЕПП-1-2015-УК-ЕППКA2- CБҲЕ-СП-ЕРAСМУС + CБҲЕ ИМЕП: “Ўзбекистонда олий таълим тизими жараёнларини модернизациялаш ва халқаролаштириш” инновацион тадқиқот лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2022-йил 13-июндаги 1745/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек таржимашунослиги ва қиёсий фолклоршунослигида таржима вариантлари, инвариантлилик тушунчаларининг моҳияти, пайдо бўлиш омиллари, назарий қоидалари очиб берилган;
немис ертакларининг ўзбекча таржима вариантлари турлари орасидаги умумий ва дифференсиал жиҳатлар, прагматик, когнитив, лингвокултурологик хусусиятлар, аслият ва ўгирма ўртасидаги еквивалентлик ва адекватлик, бевосита ҳамда билвосита таржима вариантлариаро алоқадорлик параметрлари ва улар ўртасидаги тафовутнинг тарихий шартланиш сабаблари билан боғлиқ хулоса ва натижалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси Бухоро вилоят телерадиокомпаниясининг “Aссалом, Бухоро”, “Саккизинчи мўжиза”, “Aдабий муҳит”, “Aсрларнинг асраганлари” телекўрсатувлари, шунингдек, “Мулоқот ва мунозара”, “Қадриятлар қадим бешиги” радиоешиттиришлари ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2022-йил 7-июндаги 1/132-сон маълумотномаси). Натижада бу кўрсатувларни тайёрлашда бухоролик шоирларнинг асарлари, ижодий мероси, хусусан, турли тизимли тиллардаги асарларни аслиятдан ўгиришда тил билиш маҳорати билан боғлиқ қизиқарли таҳлилий материаллар телетомошабинлар еътиборига ҳавола қилинган. Бу еса ушбу телекўрсатувлар учун тайёрланган материалларнинг мазмуни мукамаллашишини, илмий далилларга бой бўлишини ҳамда илмий-оммабоплиги ошишини таъминлаган.
