Хидралийева Зохира Рискуловнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи):“Ўзбек тилининг Иқон шеваси”, 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2022.4.ПҳД/Фил2853.
Илмий раҳбар: Aширбойев Самихон, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Aлишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, ДСc.03/30.12.2019.Фил.19.01.
Расмий оппонентлар: Юлдашев Маъруфжон Муҳаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор; Мусайева Феруза Тўрахоновна филология фанлари бўийича фалсафа доктори (ПҳД).
Йетакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади Иқон шевасидан ёзиб олинган диалектал матнлар асосида шу шевага хос бўлган фонетик, морфологик ва лексик-семантик хусусиятларни таҳлил қилиш ва шу ареалдаги қарлуқ ҳамда бошқа ўғуз шеваларига муносабатини очиб беришдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги.
Иқон шеваси Жанубий Қозоғистон (Туркистон) вилоятидаги ва Ўзбекистон Республикасидаги ўзбек шеваларидан лингвистик хусусиятлари билан ажралиб туриши, мазкур шева илк бор монографик тарзда текширилиб, унинг ўзига хос диалектал хусусиятлари аниқланган, шу ареалдаги қарлуқ, қипчоқ шевалари билан муносабати асосланган;
Иқон шеваси Туркистон ареалида ўзбек тилининг ўғуз лаҳжасига алоқадорлиги аниқланган ва илмий адабиётларда келтирилган шева тўғрисидаги янглиш маълумотларга аниқлик киритилиб, Иқон шевасигагина хос диалектал лексика ва диалектал семантика ўзбек адабий тили билан қиёслаш орқали очиб берилган;
Иқон шевасининг ўзига хос фонетик хусусиятлари: унлилар тизимида 9 унли фонема амал қилиши тасдиқлангани, бирламчи чўзиқ унлиларнинг бошқа ўғуз шеваларидан фарқли равишда, фақат биринчи бўғинда емас, балки кейинги бўғинларда ҳам кела олиши, шевадаги ҳар бир фонеманинг ўрни, фонетик қонун ва жараёнларнинг Иқон шеваси учун хос бўлган хусусиятлари исботланган;
Иқон шеваси морфологик тизими, айниқса, егалик ва келишик шакллари кесишган ўринлар, сўз шаклларида қатнашадиган Иқон шевасигагина хос аффикс вариантлари ва уларнинг қўлланишидаги қонуниятлари далилланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тилининг Иқон шеваси тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Иқон шевасининг лексик таркиби, адабий тилда синоними бўлган сўзлар ҳамда муқобили бўлмаган сўзлар бўйича олинган илмий-назарий хулосалардан Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида 2018-2019-йилларда бажарилган ПЗ-2017-1024335 рақамли “Ўзбек шеваларининг лингвокултурологик тадқиқи” мавзусидаги амалий лойиҳа доирасида “Ўзбек шеваларининг лингвомаданий тадқиқи” монографиясини нашр қилишда фойдаланилган (Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2022-йил 13-декабрдаги 04/1-3423-сон маълумотномаси). Натижада Иқон шеваси лексикасига оид диалекал сўзлар монографиянинг “Ўзбек шеваларида миллий реалиялар ва лакунарлик” (68-79) параграфида миллий реалиялар ва лакуналар ҳақидаги назарий фикрларнинг иллюстратив мисоллар билан далилланишига хизмат қилган;
Иқон шевасига хос бўлган енг муҳим лингвистик хусусиятлар, диалектал сўзларнинг лексик-семантик таҳлили, уларнинг муайян ҳудудга хосланганлигига оид илмий-назарий хулосалардан диссертант томонидан тайёрланган 5111200 – Ўзбек тили ва адабиёти таълим йўналиши талабалари учун “Ўзбек диалектологияси” ўқув қўлланмасини нашр қилишда фойдаланилган (Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2023-йил 17-январдаги 04/1-100-сон маълумотномаси). Натижада ўқув қўлланманинг “Шеваларга хос матнларнинг лексик хусусиятлари”, “ Диалектал сўзларни мавзуий гуруҳларга бўлиб ўрганиш”, “Ўзбек шеваларида сўз ясалиши”, “Бадиий асарларда диалектизмлар ва уларнинг турлари” каби мавзулари фактик материаллар билан бойитилган;
Иқон шевасида қўлланган иборалар, мақол ва маталларнинг лингвистик жиҳатдан таҳлили, шу ҳудуд вакилларининг диалектал лисоний манзараси ва дунёқараши, шу халққа хос маданият белгиларини ҳам акс еттиришига доир илмий-назарий хулосалардан Қозоғистон ўзбек етномаданият бирлашмалари “Дўстлик” ҳамжамияти фаолиятида фойдаланилган (Қозоғистон ўзбек етномаданият бирлашмалари “Дўстлик” ҳамжамиятининг 2022-йил 20-августдаги 60-сон маълумотномаси). Натижада тадқиқотдан олинган материаллар қозоғистонлик ўзбекларнинг қадим ва бой тарихга ега бебаҳо меросини (шевасини) тадқиқ ва тарғиб қилишда, миллий қадриятларимиздан бири бўлган тилимизнинг ўз шакл-у шамойили сақланган ҳолда келажак авлодга йетиб боришини таъминлашга хизмат қилган;
Ўзбек тилининг асл табиати, жозибадорлигини ўзида тўла намоён етган шевалар, унинг ўзбек тили лексикаси тараққиётидаги ўрни, айниқса, халқ мақоллари, ибораларнинг тил бирлиги сифатида жонли нутқда кенг қўлланиши, нутқ маданиятини ошириш омили ҳисобланиши борасидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканали томонидан ефирга узатилган “Aдабий жараён”, “Таълим ва тараққиёт” радиоешиттиришлари ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалининг 2022-йил 23-ноябрдаги 04-36-1946-сонли маълумотномаси). Натижада радиоешиттиришнинг илмий-оммабоплиги таъминланган, тилнинг қадрият сифатидаги ўрнини ёритишга еришилган.
