Aҳмедова Гулноза Мухторовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўзбек тили дарсларида русийзабон ўқувчилар нутқий мулоқот маданиятини ривожлантириш», 13.00.02 – Таълим ва тарбия назарияси ва методикаси (ўзбек тили) (педагогика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.3.DSc/Fil245.
Илмий маслаҳатчи: Расулов Равшанхўжа, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01(бир марталик илмий кенгаш).
Расмий оппонентлар: Ниёзметова Роза Хасановна, педагогика фанлари доктори, профессор; Мухитдинова Хадича Собировна, педагогика фанлари доктори, профессор; Ҳамроев Ғофур Ҳасанович, педагогика фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади таълим рус тилида олиб бориладиган мактабларнинг ўзбек тили дарсларида ўқувчиларнинг нутқий мулоқот маданиятини ривожлантириш, унинг компонентлари билан боғлиқ таълим мазмуни ва методларини ишлаб чиқишдан иборат. 
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
таълим рус тилида олиб бориладиган мактабларда нутқий мулоқот маданияти тушунчаси ўзбек тилини ўқитишда ўқувчиларнинг диалогик нутқини ўстириш амалиёти билан янгилаш методикасини уларнинг мулоқот маданиятини ривожлантирувчи, ўзлигини ва суҳбатдошларнинг шахси, руҳияти, жамиятда тутган мавқейини англаш, нутқнинг коммуникативлигига еътибор бериш, ижтимоий муносабатлар билан шартланган репликалар: таркиби англанадиган гаплар ва қолип гаплар асосидаги ўзаро мулоқот жараёни учун миллий тил корпусига мўлжалланган ўқув луғатлари тайёрлаш ва уларни қўллашга оид вазиятли топшириқлар тизимини ишлаб чиқиш зарурияти асосланган;
нутқий мулоқот маданияти компонентларидан бири сифатида қолип гапларни тушунтиришда дарс луғатида уларнинг русча таржимасини, изоҳталаб ўринларда қисқа шарҳ бериш, ўзбекча-русча қолип гаплар қиёси асосида олинган ўрганишни осонлаштирадиган ва қийинлаштирадиган ҳолатлар ҳақидаги маълумотларидан, нутқий вазиятлардан (нутқий вазият акс етган расм), нутқий намуналар, кўрсатмалилик:, саҳна кўриниши орқали таништириш, суҳбатдошларни маънавий-естетик бойитиш, муомала одоби қоидалари асосида сўзлаш оҳангига алоҳида аҳамият беришдан фойдаланиш, фаоллаштиришда ўқувчиларнинг муомала одоби қоидаларига амал қилиб ўзаро сўзлашишидаги мустақиллигини янги ахборот алмашинувига йўналтириш, мулоқотнинг изчил бўлишини таъминлашда (ташкилий қисм → асосий ахборот алмашинуви → сўзлашувни тугаллаш қисмлари мазмунида ўзаро сўзлашишни машқ қилиш) онглиликка еришиш, билан шаклланадиган кўникма ва малакалар кўламини таъминловчи машқлар тизими яратилган; 
ўзбек тили дарсларида ўқувчиларга нутқий мулоқот маданиятини ўргатиш методикаси, хусусан, муайян вазиятларда қўлланадиган қолип гапларни тушунтириш ва фаоллаштириш метод ҳамда усуллари, инновацион технологиялар, ролли ва касбий ўйинларни ишлаб чиқишга доир асосий ёндашув ва тамойиллар: компетенсиявий, коммуникатив, прагматик, нутқий вазиятли, фаолиятга асосланганлик, индуктив-онгли, функсионал, модулли ёндашувлар ҳамда қолип гапларнинг таг маъноси, мазмуни, қўлланилишини англатиш тамойиллари, машқлар тизимида лойиҳалаш асосидаги машқлар, шунингдек, саҳналаштириш типидаги ўйинлар, намунадан фойдаланиб ўзаро сўзлашиш, бошлаб берилган диалогни давом еттириш, диалог репликалари асосида ўзаро сўзлашиш, нутқий фаолиятда қўллаш, тестлар бажариш, баҳс-мунозаралар каби методларни қўллашда қолип гапларни қиёслаш асосида такомиллаштирилган; 
ўзбек тили дарсларида русийзабон ўқувчиларга муомала одоби қоидаларини, қолип гапларни ўргатишнинг яхлит методикаси ўқувчиларнинг қолип гапларни ўзбек тилидан рус тилига таржима қилиш, аксинча, рус тилидан ўзбек тилига таржима қилиш, берилган нутқий вазиятга мос қолип гапни айтиш, нуқталар ўрнига мазмунан мос қолип гапни қўйиб ўқиш ёки кўчириш, берилган изоҳлар асосида мос қолип гапларни айтиш, қолип гап асосида тегишли нутқий вазиятни айтиш, ўрганилган қолип гапларни қатнаштирган ҳолда диалог тузиш ёки ўзаро сўзлашиш методлари асосида такомиллаштирилган;
ўқувчиларнинг нутқий мулоқот маданиятини риволантириш еҳтиёжларидан, диалогик нутқ ўстириш мазмунидан келиб чиққан ҳолда муомала одоби қоидаларини ва қолип гапларни танлаш, тўплаш, 2–5- ва 6–9-синфлар бўйича гуруҳлаш амалга оширилган.
IV.Тадқиқот натижаларнинг жорий қилиниши. Таълим рус тилида олиб бориладиган мактабларда ўзбек тили дарсларида ўқувчиларнинг нутқий мулоқот маданиятини ривожлантириш методикаси бўйича олинган илмий натижалар асосида: 
ўқувчиларнинг нутқий мулоқот маданиятини ривожлантирувчи, шахснинг ўзлигини ва суҳбатдошларнинг шахси, руҳияти, жамиятда тутган мавқейини англаш, нутқнинг коммуникативлигига еътибор бериш, ижтимоий муносабатлар билан шартланган репликалар: таркиби англанадиган гаплар ва қолип гаплар асосидаги ўзаро мулоқот жараёни учун миллий тил корпусига мўлжалланган ўқув луғатлари тайёрлаш ва уларни қўллашга оид вазиятли топшириқлар тизимини ишлаб чиқишга доир хулосалардан Aлишер Навоий номли Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида 2019-2922- йилларда бажарилган AМ-ФЗ-201908172 рақамли “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Aлишер Навоий номли Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021-йилнинг 28-декабридаги 15-2645 рақамли маълумотномаси.) Натижада тайёрланаётган лойиҳанинг “Луғат” қисми мазмуни бойиб, ўзбек ва рус тилларидаги қолип гапларнинг қиёсий таҳлили, шунингдек, тайёрланган монография мазмунан янги, таҳлилий маълумотлар орқали бойитилган;
қолип гапларни нутқий намуналар, кўрсатмалилик: нутқий вазият акс етган расм, саҳна кўриниши орқали таништириш, суҳбатдошларни маънавий-естетик бойитиш, муомала одоби қоидалари асосида сўзлаш оҳангига алоҳида аҳамият бериш, янги ахборот алмашинувига йўналтириш, мулоқотнинг изчил бўлишини таъминлашда (ташкилий қисм → асосий ахборот алмашинуви → сўзлашувни тугаллаш қисмлари мазмунида ўзаро сўзлашишни машқ қилиш) онглиликка еришиш, русча таржимаси, изоҳталабларига қисқа шарҳ бериш билан шаклланадиган кўникма ва малакалар кўламига доир хулосалардан Aлишер Навоий номли Тошкент давлат тил ва адабиёт университетида 2017-2918-йилларда бажарилган ОТ-A1-018 рақамли “Ўзбек тили ва унинг таржимаси билан боғлиқ електрон ва банк-молия терминларининг кўп тилли луғатларини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим Вазирлигининг 2020-йил 24-июндаги 89-03-2234-рақамли маълумотномаси). Натижада ўзбек тилини ўқитишда нутқий мулоқот маданиятини ривожлантирувчи вазиятли машқ ва топшириқлар ишлаб чиқиш методикаси такомиллаштирилган;
нутқий вазиятга асосланганлик ёндашувига мувофиқ машқлар тизимида лойиҳалаш асосидаги машқлар, шунингдек, саҳналаштириш типидаги ўйинлар, ролли, касбий ўйинларга кўпроқ аҳамият бериш, намунадан фойдаланиб ўзаро сўзлашиш, бошлаб берилган диалогни давом еттириш, диалог репликалари асосида ўзаро сўзлашиш, нутқий фаолиятда қўллаш, тестлар бажариш, баҳс-мунозаралар каби методларни қўллашда қолип гапларни қиёсий ўрганишга оид илмий-назарий хулосалардан таълим рус тилида олиб бориладиган мактаблар учун “Ўзбек тили” дарсликларини яратишда фойдаланилган (Республика таълим марказининг 2021-йил 18-майдаги 01/11-01/7-625-сон маълумотномаси.) Натижада ўзбек тили дарсларида ўқувчиларнинг нутқий мулоқот маданиятини ўргатиш мазмуни, воситалари, метод ва усуллари такомиллаштирилган методика асосида мактаб ўқитувчилари касбий компетенсиясини ривожлантириш самарадорлиги ортган;
ўқувчиларнинг қолип гапларни ўзбек тилидан рус тилига таржима қилиш, аксинча, рус тилидан ўзбек тилига таржима қилиш, берилган нутқий вазиятга мос қолип гапни айтиш, нуқталар ўрнига мазмунан мос қолип гапни қўйиб ўқиш ёки кўчириш, берилган изоҳлар асосида мос қолип гапларни айтиш, қолип гап асосида тегишли нутқий вазиятни айтиш, ўрганилган қолип гапларни қатнаштирган ҳолда диалог тузиш ёки ўзаро сўзлашишга оид илмий маълумотлардан Ўзбекистон Республикаси Телерадиокомпаниясининг “Ўзбекистон-24” каналининг “Радиожурнал” дастурида “Ўзбек тилидаги қолип гапларни қиёслаб ўрганишнинг айрим масалалари” мавзусидаги интервюсидан самарали фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Телерадиокомпаниясининг 2020-йил 23-июндаги 03-09/318-сон маълумотномаси). Натижада тадқиқот аҳамияти кенг халқ оммаси, ўқувчи ёшларга тарғиб етилиб, ешиттиришларнинг маънавий-маърифий, илмий-методик жиҳатдан самарадорлиги таъминланган.