Aбдурахманов Сирожиддин Муминкуловичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
И. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Немис тилини иккинчи чет тили сифатида ўргатишда лексик деривациялардан фойдаланиш”, 13.00.02 – Таълим ва тарбия назарияси ва методикаси (немис тили) (педагогика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2020.2.PhD/Ped1555.
Илмий раҳбар: Назаров Пулат Джурамуродович, педагогика фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат чет тиллар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Самарқанд давлат чет тиллар институти, PhD.03/30.12.2019.Fil/Ped.83.01.
Расмий оппонентлар: Махмудова Муяссар Махмудовна, педагогика фанлари доктори, профессор; Сайдалийев Сайдумар Сайдалийевич, педагогика фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади талабаларга немис тилини иккинчи чет тили сифатида ўргатишда лексик деривациялардан фойдаланиш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
ИИИ. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
олий таълим муассасаларида немис тилини иккинчи чет тили сифатида ўқитиш жараёнида сўз ясалишининг аффиксация, конверсия, композита ва аббревиатура шаклларида ҳосил бўлган лексик дериватларни луғавий ва грамматик жиҳатларини фарқлаш, ўзаро қиёслаш, нутқ вазиятига мос равишда тўғри танлаш ва қўллаш механизми асосида исботланган;
немис тилида сўз ясалиши билан боғлиқ префикс (бекоммен...), суффикс (Aрбеитер...), сиркумфикс (верстäндлич...), конфикс (Киндергартен...), уникал морфемалар (Браутигам...) каби сўз ясовчи лексик бирликлар, шунингдек қўшма сўзлар (Счул+тасче...), бир сўз туркумидан иккинчи сўз туркумига ўтиш (wеинен – дас Wеинен...), қисқартмалар (У-баҳн...) каби сўз ясаш ҳодисаларини онгли қиёслаш, креатив ва танқидий фикрлашга ундовчи дидактик машқ ва топшириқлар асосида лингводидактик ва ахборот-методик таъминот такомиллаштирилган;
талабаларнинг немис тилидаги лексик деривацияларни ўрганиш жараёнида дуч келадиган қийинчиликлари (“-ер” суффиксини ҳам сўз ясовчи қўшимча, ҳам шакл ясовчи қўшимча, ҳам боғлама елемент сифатида қўлланилиши), сўзларнинг таркибини ўзлаштириш бўйича кузатиладиган хатоликлари (немис тилига хос бўлган умлаутли аффикслардаги (Милитäр, Фрисöр - Милитар, Фрисор)) аниқланиб, уларни бартараф етишга қаратилган топшириқлар ишлаб чиқилган;
немис тилида сўз ясалиши турлари (аффиксация, конверсия, композита ва аббревиатура) ёрдамида талабаларнинг фаол луғат бойлигини оширишга кўмак берувчи мавзулаштирилган, кундалик ҳаётда кўп қўлланадиган 1000 га яқин лексик дериватлар шакллантирилиб (диссертацияга илова қилинган), талабаларнинг лексик деривациялар ёрдамида сўз бойлигининг ошиши далилланган.
ИВ. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқот ишида ишлаб чиқилган назарий ва амалий хулоса, тавсия ва ишланмалар натижалари асосида:
лексик деривациялардан чет тилини ўргатиш жараёнида амалий фойдаланиш, деривациялар бўйича мавжуд назарий билимларни бериб бориш босқичма-босқич кўринишда йўлга қўйилганлиги, ҳар бир босқичга мос келувчи машқлар тизими ва деривация турлари бўйича илгари сурилган хулосалардан Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2011-2014 йилларга мўлжалланган И-204-4-5 “Инглиз тили мутахассислик предметларидан ахборот-коммуникацион технологиялари асосида виртуал ресурслар яратиш ва ўқув жараёнига жорий етиш” номли инновацион лойиҳасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2021 йил 23- октябрдаги 2685/30.0201-сон маълумотномаси). Натижада, лексик деривациялар орқали чет тилини ўқитишнинг назарий ва амалий талаблари, хусусиятлари очиб берилиб, дериватив бирликлар асосида чет тилини оқитишда самара берувчи таълим методлари билан бойитилган ҳамда хорижий тил, хусусан, немис тили таълимини ривожлантиришга хизмат қилган;
немис тилини лексик деривациялар орқали ўргатишнинг долзарб муаммолари ва таълим самарадорлигини ошириш йўллари ва аҳамиятини илмий жиҳатлари ва илмий, амалий ҳамда методологик ғоялари, таклиф ва тавсияларидан Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясида 2021 йил 3-декабр куни ефирга узатилган “Тил билган ел билади” ешиттиришида фойдаланилган (Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг 2021 йил 10- декабрдаги 01-12/578-сон маълумотномаси). Натижада, телевосита орқали деривацион ифодаларнинг сўз бойлигини оширишдаги аҳамияти кенг оммага тарғиб етилди ва бу орқали тингловчиларнинг чет тили луғат бойлигини ўрганишга бўлган қизиқишлари ортишига еришилган;
немис тилини иккинчи чет тили сифатида ўргатишда лексик деривациялардан амалий фойдаланиш юзасидан ишлаб чиқилган услубий ва амалий таклифлар ва хулосалардан Самарқанд вилоят Махдуми Aъзам Даҳбедий илмий тадқиқот Фондининг 71-07/48 рақамли “Буюк ҳуқуқшунос олим Имом Aли Паздавий ҳаёт-фаолиятига доир юртимизда илк монографик китобини чоп етиш” мавзусидаги грант лойиҳасида фойдаланилган (Самарқанд вилоят Махдуми Aъзам Даҳбедий илмий тадқиқот Фондининг 2022 йил 11-январдаги маълумотномаси). Натижада тадқиқот маълумотлари мавзуга доир методик тадқиқотларда, каталоглар, албомлар, илмий-амалий материаллар базаси яратишда муҳим манба бўлиб ҳизмат қилган.
талабаларнинг немис тилидаги лексик деривацияларни ўрганиш жараёнида дуч келадиган қийинчиликлари, сўзларнинг морфем таркиби бўйича йўл қўядиган хатоликлар аниқланганлиги ва уларнинг ечими методик ёндашув асосида такомиллаштирилганлигига оид хулоса ва таклифлардан Самарқанд давлат чет тиллар институтининг ОТ-Aтех-2018-519 рақамли “Компютер имитацион моделлар асосидаги виртуал ресурсларни веб - иловасини дастурий таъминотини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2022 йил 12-февралдаги 2269/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада, талабалар томонидан сўз ясалиши бўйича йўл қўйиладиган хатоликларининг ечими методик ёндашув асосида такомиллаштирилган.
