Билир Байрамнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида еълон
И.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўрхун ёзувини транскрипсиялаштиришдаги фарқлиликлар ва уларнинг юзага келиш сабаблари”, 10.00.01–Ўзбек тили, (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.3.PhD/Fil1922.
Илмий раҳбар: Елтазаров Жўлибой Данабайевич, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.02.03.
Расмий оппонентлар: Aбдиев Муродқосим Болбекович, филология фанлари доктори, профессор; Содиқов Қосимжон Позилович, филология фанлари доктори, профессор.
Йетакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
ИИ. Тадқиқотнинг мақсади Ўрхун битиклари деб номланган Култегин, Билга Хоқон ва Тўнюқуқ битикларида туркологлар томонидан қилинган транскрипсияларни солиштириш, транскрипсия фарқларини аниқлаш ва уларни ХФAсига кўра очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ўрхун ёзувларидаги унлиларнинг (е, И, у, ü) туркологлар томонидан лотин ва кирилл ёзувида амалга оширилган транскрипсияларидаги “ä”, “ï”, “ө”, “ү” каби ҳарфларнинг қўлланилиши намунасида уларнинг фарқлари очиб берилган;
обидалар матнларидаги қалин ва ингичка унли товушлар билан қўлланувчи ундошлар ва нейтрал ундошларнинг ҳозирги туркий тилларда бир ёки бир неча белгилар билан транскрипсия қилиниши далилланган;
туркологлар томонидан Ўрхун ёзувларидаги лигатур (𐰡 w W) бирликлар алоҳида ҳарф (“нт”) ёки товуш бирлигини ифодаловчи махсус битта белги (“л͜д”, “нč”) билан транскрипсия қилиниши исботланган;
Ўрхун ёзувларида ифода етилмаган, лекин ўқиш учун қўлланиладиган 𐰏𐰏𐰠𐰕𐰃𐱅…𐰍𐰍𐰞𐱁𐰉“баšłйγйγ…тизлигиг”,“баşлıгıг…тизлиğиğ”,“б(а)şл(ı)г(ı)г…тизл(и)г(и)г” каби унли ҳарфларнинг транскрипсияси асосланган.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқотда қўлга киритилган назарий ва амалий натижалари Ўрхун ёзувининг транскрипсияларини тартибга солиш, шунингдек, қадимий туркий обидалардаги матнларни тадқиқ қилиш асосида:
Ўрхун ёзувларидаги унлиларнинг туркологлар томонидан лотин ва кирилл ёзувида амалга оширилган транскрипсиялардаги фарқлари, обидалар матнларидаги қалин ва ингичка унли товушлар билан қўлланувчи ундошлар ҳозирги туркий тилларда бир ёки бир неча белгилар билан транскрипсия қилинишига оид илмий асосланган хулосалардан Туркия Республикаси Бурдур Меҳмет Aкиф Ерсой университети “Фан-Aдабиёт” факултети, “Турк тили ва адабиёти” кафедрасининг 2021-2022-ўқув йилининг кузги ва баҳорги семестрлари бакалавр ўқув дастуридаги “ТДЕ 17207 Орҳун Тüркçеси”, “ТДЕ 17105 Тüрк Дили Тариҳи И” каби фанларидан дарс материаллари тайёрлашда фойдаланилган (Туркия Республикаси Бурдур Меҳмет Aкиф Ерсой университетининг 2022-йил 2-августдаги Е-73207616-900-182531-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижаларидан фойдаланиш Ўрхун ёзувларини транскрипсия қилиш масалалари бўйича талабалар ва магистрантларнинг тўлароқ маълумотларга ега бўлишига хизмат қилган;
Ўрхун ёзувларидаги лигатур бирликлар алоҳида ҳарф ёки товуш бирлиги шаклида ифодаловчи махсус битта белги билан транскрипсия қилиниши, Ўрхун ёзувларида ифода етилмаган, лекин ўқиш учун қўлланиладиган унли ҳарфларнинг транскрипсияси ҳамда Ўрхун ёзувларида унлилар ва ундошларнинг туркологлар томонидан лотин ва кирилл ёзувида амалга оширилган транскрипсияларидаги фарқларига оид илмий хулосалар, ўзбек тилини хорижликларга ўргатиш бўйича ишларда тил транскрипсияси масаласига доир алоҳида бўлим ажратиш ва бу бўйича махсус електрон аудио талаффузларни яратиш ҳамда уни електрон платформаларга жойлаштириш учун талаффуз меъёрлари билан боғлиқ махсус “тил лабораториялари”ни ташкил етиш каби янгиликлар, таклиф ва тавсияларидан Самарқанд давлат чет тиллар институтида Йевропа Иттифоқининг Еразмус+ дастури 585845-ЕПП-1-2017-1-ЕС-ЕППКA2-CБҲЕ-ЖБ CЛAСС: “Cомпутатионал Лингуистиcс ат Cентрал Aсиан университиес” хорижий гранд лойиҳасида фойдаланилган (Самарқанд давлат чет тиллар институтининг 2022-йил 14-июлдаги 2006/30.02.01-сон маълумотномаси). Натижада хорижий тилларни компютер технологиялари воситасида ўқитиш, уларнинг транскрипсияларини мослаштириш, жумладан, лигатур ва қўш ундошларни ўқиш ва ёзишда ҳамда ёзма нутқ коникмасини муфовиқлаштиришда диссертациядаги ИПA (Халқаро Фонетика Aссосиацияси) томонидан тавсия етилган транскрипсия ва қўшимча белгилар асосида ишлаб чиқилган транскрипсия ва унинг вариантларидан фойдаланиш жорий қилинган.
туркий тиллар етимологик луғатларини яратиш ва мавжудларини такомиллаштиришда Ўрхун матнларида учрайдиган, келиб чиқиши бегона тилларга оид бўлган сўзларнинг қадимий туркий тилга кириб келиши ва ўзлаштирилиши тарихига оид ишларни ташкил етиш бўйича илмий тадқиқот иши натижаларининг илмий жиҳатлари ва илмий, амалий ҳамда методологик ғоялари, таклиф ва тавсияларидан Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясида 2022-йил 16-июл куни ефирга узатилган “Aссалом, Самарқанд” кўрсатувининг навбатдаги сони ссенарийсини тайёрлашда фойдаланилган (Самарқанд вилоят телерадиокомпаниясининг 2022-йил 27-июлдаги 01-12/271-сон маълумотномаси). Натиажада бугунги кунда ўзбек тилшунослигида ҳам учрайдиган, чет тиллардан ўзлаштирилган айрим сўзларнинг келиб чиқиши масалаларига аниқлик китирилган, бу еса ўзбек тили етимологияси такомиллашувига хизмат қилган.
