Shaymatov Sanjar Ruzimurotovichning
Fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I.Umumiy ma’lumotlar
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): « Gravitatsion relyativistik nazariyalarida kompakt astrofizik ob’ektlarning evolyusiyasi va dinamikasi», 01.04.02 – Nazariy fizika (fizika-matematika fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.3.DSc/FM196.
Ilmiy rahbarning F.I.Sh., ilmiy darajasi va unvoni: Ahmedov Bobomurat Juraevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: “TIQXMMI” Milliy tadqiqot universiteti huzuridagi Fundamental va amaliy tadqiqotlar instituti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: “TIQXMMI” Milliy tadqiqot universiteti huzuridagi Fundamental va amaliy tadqiqotlar instituti, DSc.03/31.03.2022.T/FM.10.04.
Rasmiy opponetlar: Zaslavskiy Oleg Borisovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Taufik Abdel` Naser, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Tursunov Arman Altaevich, fizika-matematika fanlari doktori;
Yetakchi tashkilot: Al-Farobiy nomidagi Qozog‘iston Milliy Universiteti
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II.Tadqiqotning maqsadi
qora o‘ra shakllanishining batafsil tavsifiga va uning yuqori o‘lchamdagi D>4 qora o‘ra gorizontining barqarorligiga ta’siriga olib keladigan formalizmni ishlab chiqish, ideal qorong‘u moddaning turli vaziyatlarda zarralar va qora o‘ralar dinamikasiga ta’siri, ergosferaning kengayishi tufayli katta energiya manbai bo‘la oladigan magnitlangan Reissner-Nordstrom qora o‘rasining tabiati, shuningdek, olingan natijalarni galaktikalar markazlarida mavjud bo‘lgan qorong‘u moddaning taqsimotiga, qora o‘ralarning muqobil modellarining ishonchlilik chegaralarini aniqlashga va astrofizik kuzatuvlarni tushuntirishda AYaGdan ajraladigan yuqori energiyani tavsiflashga qo‘llashdan iborat.
III.Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor yuqori o‘lchamlarda qora o‘ra hosil bo‘lish jarayonlari o‘rganildi; Eynshteynning gravitatsiya nazariyasida akkretsion diskda barqaror aylana orbitalar mavjud bo‘lmasligi va shuning uchun yuqori o‘lchamlarda (D>4) aylanuvchi qora o‘ra hosil bo‘lishi mumkin emasligi ko‘rsatilgan;
ilk bor aylanadigan qora o‘ralarning yuqori o‘lchamlarda ovirspin jarayonini o‘rganish orqali, kosmik senzura hodisasini tekshirish uchun umumiy formalizm ishlab chiqildi; kosmik senzura hodisasi D>4 o‘lchamlarda har doim mavjud bo‘lishi ko‘rsatildi;
ilk bor ekstremal va ekstremalga yaqin (2+1) o‘lchamli qora o‘ralari Eynshteyn va Eynshteyn-Gaus-Bonet gravitasiya nazariyalarida ovicharj jarayoni bajarilishi mumkinligi ko‘rsatildi, bu esa kosmik senzura hodisasini (2+1) o‘lchamda buzulishiga olib keladi;
ilk bor ideal qorong‘u moddaning zarralar harakati dinamikasiga, qora o‘ralardan energiya ajralishi samaradorligiga, shuningdek qora o‘ralarning dinamikasiga ta’sirini o‘rganish orqali formalizm rivojlantirildi; uzoqdagi kuzatuvchining nuqtai-nazaridan, vakumdagi Kerr qora o‘rasini aylanish parametri katt bo‘lgan va qorong‘u modda hamda tashqi magnit maydonda joylashgan qora o‘radan ajratish imkoni yo‘qligi ko‘rsatildi;
ilk bor ideal qorong‘u modda va kosmologik doimiyning birgalikdagi ta’sirini o‘rganish orqali formalizm taqdim etildi; RN-dS qora o‘rasi uchun kosmologik doimiyning itarishish effekti qorong‘u moddaning tortishish ta’siridan ustunlik qilishi mumkin bo‘lgan ma’lum bir chegarasidan keyin uning gorizontini buzilishiga olib keladigan ovicharj jarayoni bajarilmasligi ko‘rsatildi;
ilk bor aksial simmetrik magnitlangan qora o‘rasi fazo-vaqtining geometriyasi va o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi va Penrouz jarayoni orqali neytral va zaryadli zarralar uchun aksial simmetrik magnitlangan qora o‘rasining magnit maydonini energiya ajralish samaradorligiga ta’siri ko‘rsatildi; magnitlangan Raysner-Nordstrem qora o‘rasi ham huddi Kerr qora o‘rasi kabi katta energiya rezervuari bo‘la olishi ko‘rsatildi.
IV.Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:
yuqori o‘lchamli (D>4) Eynshteyn va sof Gauss-Bonnet aylanadigan qora o‘ralar atrofidagi aylana orbitalar va qora o‘ra hosil bo‘lish jarayonlari bo‘yicha olingan nazariy tadqiqot natijalari va usullari Hindistondagi Universitetlararo Astronomiya va Astrofizika markazining grant qo‘mitasi dasturlari doirasida (Hindistondagi Universitetlararo Astronomiya va Astrofizika markazining 2022 yil 25 noyabrdagi ma’lumotnomasi) va bir qator xorijiy mualliflar (Physics of the Dark Universe, Vol. 35, id. 100916, 2022; Physical Review D, Vol. 105, id. 124033, 2022; Classical and Quantum Gravity, Vol. 38, id. 155017, 2021) tomonidan xalqaro ilmiy jurnallarda chop etilgan analitik va sonli hisob-kitoblar orqali 4D EGB gravitatsiyasida aylanadigan va zaryadga ega qora o‘ra atrofidagi foton harakati va uning soyasini o‘rganish va statik EGB qora o‘ralari atrofidagi turg‘un chegaraviy orbtalarning xususiyatlarini tahlil qilish uchun qo‘llanilgan;
qora o‘ralarning yuqori (D>4) va kichik (2+1) o‘lchamlarda ovirspin va ovircharj jarayonlari bo‘yicha olingan ilmiy natijalar bir qator olimlar tomonidan turli gravitatsiya modellarida qora o‘ra gorizontining barqarorligini tekshirsh bilan bog‘liq bo‘lgan turli modellarni ishlab chiqishda bir qator xorijiy tadqiqotchilar (Journal of Cosmology and Astroparticle Physics, Vol. 2022, id. 077, 2022; Physical Review Research, Vol. 4, id. 023031, 2022; The European Physical Journal C, Vol. 81, id. 1131, 2021; Physics of the Dark Universe, Vol. 32, id. 100831, 2021; Journal of High Energy Physics, Vol. 2021, id. 45, 2021; The European Physical Journal C, Vol. 81, id. 49, 2021) tomonidan foydalanilgan. Dissertatsiyada olingan natijalarning qo‘llanilishi gravitatsiyaning boshqa modellarida qora o‘ra gorizontining stabilligini tekshirishning fundamental nazariyalarini ishlab chiqish imkonini beradi;
idial qorong‘u moddaning tashqi magnit maydonda joylashgan statik qora o‘ra atrofidagi zarralar harakatiga ta’siri va ideal qorong‘u modda va kosmologik doimiyning birgalikdagi ta’sirini o‘rganish bo‘yicha olingan tadqiqot natijalari kvazperiodik tebranishlar manbai sifatida muntazam minimal bo‘lmagan magnit qora o‘ralarni, kichik zaryadlangan qorong‘u modda komponentalarini qora o‘ra soyasi orqali va xalqaro ilmiy jurnallarda chop etilgan gravitatsiyaning turli modellarida ideal qorong‘u modda maydonida joylashgan RN-AdS qora o‘ralarning Joul-Tomson kengayish formalizmini ishlab chiqishda bir qator xorijiy tadqiqotchilar (Physics Letters B, Vol. 829, id. 137031, 2022; Journal of Cosmology and Astroparticle Physics, Vol. 2022, id. 077, 2022; Journal of Cosmology and Astroparticle Physics, Vol. 2021, id. 012, 2021; Physical Review D, Vol. 104, id. 084015, 2021; Journal of Cosmology and Astroparticle Physics, Vol. 2022, id. 043, 2022; Universe, Vol. 8, id. 369, 2022; Physical Review D, Vol. 103, id. 104070, 2021; Communications in Theoretical Physics, Vol. 73, id. 095403, 2021; The European Physical Journal C, Vol. 81, id. 269, 2021) tomonidan foydalanilgan;
aksial simmetrik magnitlangan qora o‘ra fazo-vaqt geometriyasining o‘ziga xos xususiyatlari va uning magnit maydonini astrofizik hodisalar va energiya ajralishi samaradorligiga ta’sirini aniqlashga bag‘ishlangan nazariy natijalari Meksikadagi Michoakana Universitetining fizika va matematika institutining CF-MG-2558591 raqamli granti doirasida (Meksikdagi Michoakana Universitetining fizika va matematika instituti xati ilova qilinadi) va zaryadlangan zarrachalar dinamikasini nazariy jihatdan o‘rganishni ishlab chiqishda kavant jihatdan statik qora o‘ralar va magnitlangan Kerr va RN fazo vaqtlaridagi Faraday aylanishining gravitatsion analogi va boshqa sohalarda bir qator xorijiy tadqiqotchilar (Physical Review D, Vol. 105, id. 064072, 2022; International Journal of Modern Physics A, Vol. 37, id. 2250144, 2022; The European Physical Journal Plus, Vol. 137, id. 645, 2022; Universe, Vol. 8, id. 571, 2022; The European Physical Journal Plus, Vol. 136, id. 1032, 2021; The European Physical Journal C, Vol. 81, id. 983, 2021; Physical Review D, Vol. 104, id. 064016, 2021; Galaxies, Vol. 9, issue 4, id. 71, 2021; Galaxies, Vol. 9, id. 63, 2021) tomonidan ishlatilgan.
