Полвонов Сатимбой Ражаповичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Энергиянинг 10-35 МэВ соҳасида (γ,n), (γ,2n), (γ,p) ва (n,2n) реакцияларда изомер ҳолатлар уйғонишининг ўзига хос хусусиятлари”, 01.04.08 – Атом ядроси ва элементар заррачалар физикаси. Тезлаштирувчи техника.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.DSc/FM35.
Илмий маслаҳатчи: Иноятов Анвар Хидоятович, физика-математика фанлари доктори, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ядро физикаси институти, DSc.02/30.12.2019.FM/T.33.01.
Расмий оппонентлар: Артемов Сергей Викторович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Олимов Хусниддин Косимович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Нурмуҳамедов Абдуфаттах Махкамович, физика-математика фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Наманган муҳандислик-технология институти,
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади масса сони 45 ≤ А ≤ 144 бўлган ядроларда фотоядро ва нейтронлар иштирокидаги реакциялар изомер чиқишлари ва кесимлари нисбатларининг энергияга ҳамда ядро сатҳи зичлигининг спинга боғлиқлиги қонуниятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
катта массали (50 г гача) намуналарни нурлантиришда тормозли нурланишлар оқим зичлигини оширишга имкон берувчи камера ичида нурлантиришга мўжалланган янги конструкцияли қурилма ишлаб чиқилган ва қўлланилган;
турли максимал энергияларда тормозли гамма-нурланишнинг бурчак тақсимотларини аниқлаш методикаси ишлаб чиқилган ва қўлланилган бўлиб, бу ички ва ташқи нурланиш учун мўлжалланган нишонларнинг тормозли нурлар дастаси ўқи бўйлаб аниқ ўрнини топиш имконини берган;
20-35 МэВ энергия диапазонида 45Sc, 76Ge, 85Rb, 87Rb ядролардаги (,n) реакция изомер чиқишлар нисбатининг энергияга боғланиши бўйича олинган тажриба натижалари Больцман эгри чизиқи ёрдамида қониқарли аппроксимация қилиниши кўрсатилган;
45Sc, 76Ge, 85Rb, 87Rb ядроларидаги (γ,n) типидаги реакция изомер чиқишлар нисбатларининг қийматлари реакция остона энергиясидан гигант дипол резонансининг максимум ҳолати Em энергиясигача ошиши ва ундан юқори энергияларда тўйинишга чиқиши аниқланган;
нейтронлар энергиясининг En=14,1 МэВ қийматида 45Sc(n,2n)44m,gSc, 59Co(n,2n)58m,gCo,76Ge(n,2n)75m,gGe, 74Se(n,2n)73m,gSe, 82Se(n,2n)81m,gSe 85Rb(n,2n)84m,gRb, 87Rb(n,2n)86m,gRb реакциялар кесимлари бўйича янги маълумотлар олинган ва ядро сатҳи зичлигининг спинга боғлиқлиги аниқланган;
илк бор 20-25 МэВ энергиялар оралиғида 45Sc, 59Co,76Ge, 85Rb, 87Rb ядролардаги (,n) реакцияда ядроларнинг изомер ҳолатлари уйғониш кесими экспериментал қийматлари олинган ҳамда унинг уйғониш функцияси битта чўққили гигант диполь резонанси шаклида эканлиги аниқланган;
илк бор 20-35 МэВ энергиялар оралиғида 89Y(,2n)87mY реакция уйғониш функцияси ва изомер чиқишлар нисбатининг энергияга боғланиши аниқланган. Иттрий-87m,g изомер ҳолатининг нисбий уйғониш эҳтимоллиги нафақат уйғониш энергияларига ёки зарра томонидан ядрога берилаётган моментга, балки ядродан чиқадиган заррачаларнинг турига ҳам боғлиқлиги кўрсатилган;
тўйинганлик энергиялари диапазонида 110≤А≤144 ядролардаги (,n) фотонейтрон реакцияларида 11/2- изомер ҳолатлар уйғонишининг асосий механизми оралиқ ядро ҳосил бўлиши эканлиги ва ядронинг статистик назарияси доирасида яхши ифодаланиши аниқланган;
протонлар сони Z=58 дан Z=60 гача ўзгарганда масса сони 135≤A≤143 диапозонида ва нейтронлар сони N=82 бўлган ядроларда 11/2- изомер ҳолатларнинг ҳосил бўлиши кескин камайиб кетиши аниқланган;
илк бор 138Ce(,n)137mCe ва 140Ce(,n)139mCe реакциялар изомер чиқишлар нисбати остона энергиясидан 35 МэВ гача бўлган энергия оралиғида ўлчанган ҳамда ушбу реакциялар уйғониш функциялари остона энергиясидан 25 МэВ гача бўлган энергиялар оралиғида максимум қийматларининг ҳолати мос равишда 15,4 ва 15,9 МэВ га тенг бўлган битта чўққидан иборат эканлиги экспериментал кузатилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Энергиянинг 10-35 МэВ оралиғида (γ,n), (γ,2n), (γ,p) ва (n,2n) реакцияларда изомер ҳолатлар уйғонишининг ўзига ҳос хусусиятларини ўрганиш бўйича олинган натижалар асосида:
бетатронда намуналарни камера ичида нурлантириш учун ишлаб чиқилган қурилма Ўзбекистон Республикаси интеллектуал мулк агентлигида рўйхатга олинган (Ўзбекистон Республикасининг дастлабки патенти 05.01.1995 й. 2859-сон). Қурилмадан фойдаланиш турли хил кўринишдаги ва катта массали (50 г гача) намуналарни нурлантиришда бетатроннинг имкониятларини сезиларли даражада кенгайтириш имконини берган;
тормозли гамма нурланишларнинг бурчак тақсимотини турли максимал энергияларида аниқлаш методикаси ОТ-Ф2-16 “Гамма-кванталарнинг силлиқ аморф сиртдан аниқланган кўзгу акс эттирилишининг физик табиатини ўрганиш” фундаментал лойиҳаси доирасида бажарилган ишларда қўлланилган (Ўзбекистон Миллий университетининг 2021 йил 04 декабрдаги 04/11-7 928-сонли маълумотномаси). Илмий натижалардан фойдаланиш силлиқ аморф юзадан гамма-кванталарнинг кўзгусимон қайтишини ўрганишда сочувчи намуналарнинг аниқ жойлашишини, шунингдек МТ-22C микротронидаги электрон дастаси ҳосил қилинган тормозли гамма-квантлар спектрининг энергиясини аниқлаш имконини берган;
нейтронлар энергиясининг En=14,1 МэВ қийматида 45Sc(n,2n)44m,gSc, 59Co(n,2n)58m,gCo,76Ge(n,2n)75m,gGe, 74Se(n,2n)73m,gSe, 82Se(n,2n)81m,gSe 85Rb(n,2n)84m,gRb ва 87Rb(n,2n)86m,gRb реакциялар кесимлари бўйича олинган янги маълумотлар, 45Sc, 59Co,76Ge, 85Rb, 87Rb ядролардаги (,n) реакцияда изомер ҳолатлар уйғониш кесимини аниқлаш бўйича олинган экспериментал маълумотлар ва уларни таҳлил қилишнинг назарий ёндашувлари ФА-Ф2-Ф114 “Паст энергиялардаги реакцияларда ҳосил бўладиган экзотик ядролар хусусиятлари ва енгил элементларнинг шаклланишини тадқиқ қилиш” (2012-2016) фундаментал лойиҳаси доирасида паст энергиялар соҳасида ядро реакцияларини тадқиқ қилишда янги активацион методика ишлаб чиқишда шу жумладан ядровий астрофизик жараёнларини ўрганиш бўйича тадқиқотларда қўлланилган (Ўзбекистон Фанлар Академиясининг 2022 йил 30 мартдаги 2/1255-720-сонли маълумотномаси). Илмий натижалардан фойдаланиш турли уйғониш энергияларида фотоядро ва нейтрон реакцияларининг механизмини тавсифлаш ва тушунтириш имконини берган;
138Ce(,n)137m,gCe ва 140Ce(,n)139m,gCe реакциялар изомер чиқишлар нисбати реакция остона энергиясидан 35 МэВ гача энергия оралиғида ва остона энергиясидан 25 МэВ гача бўлган оралиғида 138Ce(,n)137m,gCe ва 140Ce(,n)139m,gCe реакциялар уйғониш функциялари ҳақида янги маълумотлар олинган бўлиб, бу маълумотлар Бирлашган ядро тадқиқотлари институтининг ЛИНАC-200 электрон тезлатгичида янги тажрибаларни режалаштиришда муҳим аҳамиятга эга бўлган (Бирлашган ядро тадқиқотлар институтининг 2022 йил 12 апрелдаги маълумотномаси). Илмий натижалардан фойдаланиш масса сонлари А=159–209 бўлган нишонларда фотоядро реакцияларида нейтронлар ҳосил бўлишининг сонли ҳисобларини амалга ошириш имконини берган;
энергиянинг 20-25 МэВ оралиғида 45Sc, 59Co,76Ge, 85Rb, 87Rb ядролардаги (,n) фотонейтрон реакциялар кесимлари бўйича олинган маълумотлар, En=14,1 МэВ энергиядаги 45Sc(n,2n)44m,gSc, 59Co(n,2n)58m,gCo,76Ge(n,2n)75m,gGe, 85Rb(n,2n)84m,gRb ва 87Rb(n,2n)86m,gRb реакциялари кесимлари бўйича янги маълумотлар ва остона энергиясидан 35 МэВ гача бўлган оралиқдаги 138Ce(,n)137m,gCe ва 140Ce(,n)139m,gCe реакциялар изомер чиқишлар нисбатлари бўйича олинган экспериментал маълумотлар халқаро маълумотлар базасига EXFOR/CSISRS (http://www-nds.iaea.org; http://cdfe.sinp.msu.ru) киритилган. Илмий натижалардан фойдаланиш EXFOR халқаро тизимининг ядро реакциялари бўйича маълумотлар базаларидаги мавжуд тахминий маълумотларни тўлдирган ва аниқлаштиришга имкон берган;
реакция остона энергиясидан 35 МэВ гача бўлган энергия оралиғида 89Y ядродаги (,2n) турдаги реакция ва 45Sc, 76Ge, 85Rb, 87Rb ядролардаги (,n) турдаги реакция изомер чиқишларнинг экспериментал натижалари бир қатор хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (халқаро журналларда ҳаволалар: J. Radioanal. Nucl. Chem. 286(2010)161-167; Eur. Phys. J. A 50(2014)117; Nuclear Physics A, 948(2016)46-62; Nucl. Instr. Meth. B 479(2020)68-73; J. Radioanal. Nucl. Chem. 314(2017)1777-1784). Илмий натижалардан фойдаланиш уйғониш энергияларининг кенг диапазонида изомер ҳолатларининг уйғониш механизмини талқин қилиш, шунингдек, оралиқ ядро ҳосил бўлишида бурчак моментининг роли ва мувозанатдан олдинги ва тўғридан-тўғри жараёнларнинг ҳиссаси ҳақида маълумот олиш имконини берган.
