Kushanov Faxriddin Ne’matullaevichning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «G‘o‘zada fotoperiodik gullashni boshqaruvchi lokus va genlarni QTL kartalashtirish», 03.00.14–Genomika, proteomika va bioinformatika (biologiya fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.2.DSc/V45.

Ilmiy maslahatchi: Abduraxmonov Ibroxim Yulchievich, biologiya fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Genomika va bioinformatika markazi.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi instituti va O‘zbekiston Milliy universiteti, DSc.29.08.2017.V.53.01.

Rasmiy opponentlar: Muxamedov Rustam Sultanovich, biologiya fanlari doktori, professor; Rizaeva Safiya Mamedovna, biologiya fanlari doktori, professor; Avtonomov Viktor Aleksandrovich, qishloq xo‘jalik fanlari doktori, professor.

Yetakchi tashkilot: Bioorganik kimyo instituti.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: g‘o‘zada gullash genlarini va fotoperiodizm sezuvchanlik belgilari bilan genetik birikkan QTL-lokuslarini SSR va CAPS markerlari yordamida molekulyar kartalashtirish hamda markerlangan xududlarda in silico usulida gullash bo‘yicha nomzod genlarni qidirib topishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

ilk bor g‘o‘zaning fitoxrom (PHY) va HY5 genlari asosida yangi gen-spesifik CAPS va dCAPS markerlari ishlab chiqilgan;

g‘o‘zada fotoperiodik gullashni boshqaruvchi va nazorat qiluvchi  PHYA, PHYB va HY5 genlari tavsiflangan va kartalashtirilgan;

g‘o‘za genetik kartasi hamda xromosomasi almashtirilgan sitogenetik kolleksiyasidan foydalanib gen-spesifik CAPS markerlarining xromosomadagi joylashuvi (pozisiyasi) aniqlangan;

birinchi marta G.darwinii turining fotoperiodizm sezuvchan yovvoyi shakli bilan uning ushbu xususiyati yo‘qotilgan mutant liniyasini o‘zaro chatishtirish orqali fotoperiodizm sezuvchanlik belgisi bo‘yicha spesifik populyasiya olingan;

birinchi marta DNK markerlardan hamda G.darwinii turining fotoperiodizm sezuvchanlik bo‘yicha yaratilgan populyasiyalaridan foydalanib g‘o‘zaning molekulyar-genetik kartalari ishlab chiqilgan;

ilk bor G.darwinii turida gullash va fotoperiodizm sezuvchanlik xususiyati hamda boshqa bir necha morfo-biologik xususiyatlari bilan genetik birikkan QTL-lokuslar molekulyar kartalashtirilgan;

in silico PZR usuli yordamida identifikatsiya qilingan QTL-lokuslarining G.hirsutum genomidagi haqiqiy o‘rni aniqlangan;

BLAST, AUGUSTUS veb-iboralaridan hamda ma’lumotlar bazasidan foydalanib g‘o‘zaning gullashiga aloqador nomzod-genlar identifikatsiya qilingan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.

G‘o‘zaning fotoperiodik gullashini boshqaruvchi lokus va genlarni QTL kartalashtirish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:

g‘o‘zaning fotoperiodik gullashini boshqaruvchi lokus va genlarni QTL kartalashtirishbo‘yicha olingan natijalar 3 ta horijdagi impakt-faktori yuqori ilmiy jurnallarda g‘o‘zaning fotoperiodik gullashi bilan fitoxrom va HY5 genlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni o‘rganish PHYA RNAi (RNK interferensiya) liniyasida mikroRNKlarni tadqiq qilishda  foydalanilgan (PLoS ONE, 2017, vol. 12, issue 6 – ResearchGate IF-2.80; PLoS ONE, 2017, vol. 12, issue 10 – ResearchGate IF-2.80; Genes & genomics, 2017 – ResearchGate IF-0.56). Natijalar g‘o‘zaning fotoperiodizmga javobida fioxrom va HY5 genlarining rolini aniqlash, g‘o‘zaning PHYA RNAi liniyasida mikroRNKlarni o‘rganish, ertapishar g‘o‘za liniyasida qurg‘oqchilikka chidamlilikni boshqarishda qatnashuvchi kichik RNKlarni aniqlash imkonini bergan; 

fotoperiodizm sezuvchanlik va boshqa morfo-biologik belgilarga genetik birikkan DNK markerlari va QTL-lokuslarini kartalashtirish bo‘yicha olingan ma’lumotlar Xitoy Fanlar akademiyasining 31700289 raqamli «Al`degid-degidrogenaza ScALDH21 geni o‘zgartirilgan transgen g‘o‘zada vertisillyozli viltga chidamlilik mexanizmi» loyihasida foydalanilgan (Xitoy Fanlar akademiyasining 2017 yil 1 dekabrdagi ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalar g‘o‘zaning transgen shakllarida vertisillyozli viltga chidamlilikni DNK markerlari yordamida o‘rganish imkonini bergan;

fitoxrom (PHYA, PHYB) va HY5 genlari bo‘yicha yaratilgan gen-spesifik SARS praymerlari FA-F10-T92 raqamli «G‘o‘za genlari uchun tuzilgan sintetik RNAi duplekslari asosidagi binar genetik vektorlar yordamida yuqori sifatli transgen g‘o‘za liniyalari olish» loyihasi tadqiqotlarini bajarishda foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 2017 yil 4 dekabrdagi 5/1255-2563-son ma’lumotnomasi). Loyiha doirasida yangi sintetik RNAi genetik vektor konstruksiyalari ishlab chiqilgan bo‘lib, bu konstruksiyalar HY5 va fitoxrom genlari (PHYA1, PHYA2, PHYB) uchun vektor sistemalarini yaratishda ishlatilgan. Ushbu vektor sistemalarini g‘o‘zaga transformatsiya qilish asosida agronomik xususiyatlari o‘zgartirilgan g‘o‘zaning turli xil transgen shakllarini olish hamda transgen g‘o‘za shakllarining PHYB geni bo‘yicha olingan namunalarida mikroneyr va hosildorlik ko‘rsatkichlarining yaxshilanganligi hamda erta gullash belgilari kuzatilgan. Molekulyar va dala tajribalaridan olingan natijalar PHYB geni uchun RNAi transgen g‘o‘za liniyalarining T₃-avlodini yaratish, ular orasidan tola sifati yuqori, tezpishar va serhosil formalarini tanlab olish va seleksion jarayonlarga tadbiq etish imkonini bergan;

yaratilgan G.darwinii turichi populyasiyasi duragaylaridan FA-F5-T024 raqamli «Gossypium L. turkumining polimorf turlarining turichi va turlararo bioxilma-xilliklarining filogenetik qarindoshlik darajasi» mavzusidagi fundamental loyihada foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligining 2017 yil 4 dekabrdagi FTA-02-11/1243-sonli ma’lumotnomasi). Loyiha doirasida turichi duragaylash hamda molekulyar markerlar uslublarini qo‘llash G.hirsutum L., G.barbadense L. va G.darwinii Watt. polimorf turlarining o‘zaro filogenetik yaqinlik darajasini aniqlash hamda ayrim xo‘jalik belgilarining irsiylanish xususiyatlarini baholash imkonini bergan. Bundan tashqari, G.darwinii turi F_2-3 duragaylarasosida Gossypium L. turkumi poliploid turlarining mavjud zamonaviy tabiiy klassifikatsiyasini takomillashtirish uchun murakkab nazariy muammolarni echish zarurligi ko‘rsatib berilgan. Shu bilan bir qatorda, G.darwinii Watt turi morfo-biologik va qimmatli xo‘jalik belgilari bo‘yicha irsiylanish xususiyatlarini o‘rganish  ushbu g‘o‘za turining seleksion ahamiyatini aniqlash va undan Respublika paxtachiligini rivojlantirishdagi seleksion jarayonlarda foydalanish imkonini bergan.