Рахимова Сулурхон Джуманиёзовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.   Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилида фразеологик полисемия ва унинг лексикографик талқини”,  10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.1.PhD/Fil2178.    
Илмий раҳбар: Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Гулистон давлат университети, PhD.03/27.02.2020.F.91.02.
Расмий оппонентлар: Юлдашев Маъруфжон Мухаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор; Абдуллаев Жуманазар Худойбердиевич, филология фанлари номзоди.
Етакчи ташкилот: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тили полисемантик фразеологизмларининг шаклланиши, кўпмаънолиликнинг ҳосил бўлишида маъно кўчиш турларининг ўрни, шунингдек, лексикографик талқинини очиб беришдан иборат.
III.    Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
 полисемантик фразеологизмларнинг нутқий мулоқот учун аҳамиятли эканлиги, контекстдан сари контекстга ўтган янги маъно қирралари ҳосил бўлиб, такрорланмас янги семема ва семалар ҳосил қилиши, бу семемалардан бири асос ва бошқалари ҳосила семемалар мақомида бўлиши аниқланган;
фразеологик полисемия метафорик ва метонимик асосда шаклланиши, уларнинг даражаси нисбий эканлиги, бир иборанинг баъзи ҳосила семемалари фақат метафорик, баъзан фақат метонимик асосда бўлиши далилланган;
ўзбек тилидаги полисемантик фразеологизмларнинг лексикографик талқинида ўзбек формал лексикологияси ютуқлари устувор эканлиги, улардаги семик фарқларнинг эътиборга олинишида фразеологик бирликларнинг семасиологик талқини зарурлиги асосланган;
ўзбек тилининг умумий изоҳли луғатларидаги фразеологик полисемияни фарқлашнинг семантик, морфологик ва синтактик мезонлари лингвистик жиҳатдан асосланиб, фразеологизмларни тил корпусларида бериш, уни бошқа тил бирликларидан грамматик, семантик жиҳатдан фарқлаш зарурати ва токенлаш, леммалаш ҳамда парсинг йўллари аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тили фразеологизмларининг семантик, полисемантиклик хусусиятлари таҳлили, лексикографик талқини бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ўзбек тилининг умумий изоҳли луғатларидаги фразеологик полисемияни фарқлашнинг семантик, морфологик ва синтактик мезонлари лингвистик жиҳатдан асосланиб, фразеологизмларни тил корпусларида бериш, уни бошқа тил бирликларидан фарқлашга доир хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 20 октябрдаги “Мамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-6084-сон фармонининг амалга ошириш дастурида белгиланган миллий лексикографияни ривожлантиришга доир топшириқлар ижросини таъминлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Маънавият ва давлат тилини ривожлантириш масалалари департаментининг 2021 йил 20 октябрдаги 30/1-3850-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тилининг фразеологик луғатини такомиллаштириш, миллий тил корпусида полисемантик фразеологизмлар луғатининг электрон вариантини яратиш соҳасига доир вазифаларни белгилашда муайян даражада хизмат қилган;
ўзбек тилидаги полисемантик фразеологизмларнинг лексикографик талқинида ўзбек формал лексикологияси ютуқлари устувор эканлиги, улардаги семик фарқларнинг эътиборга олинишида фразеологик бирликларнинг семасиологик талқинига оид таҳлил ва хулосасидан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида бажарилган ФА-Ф1-Г003 рақамли “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши” мавзусидаги фундаментал тадқиқот лойиҳасининг фразилологик бирликлар қисмини шакллантиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2022 йил 17 февралдаги 17-02/03-сон маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ адабий тилида функционал сўз ясалиши билан боғлиқ таҳлилларнинг асосланиши таъминланган;
ўзбек тили фразеологик полисемиясининг тадқиқи, барқарор бирикма сифатидаги лексик-синтактик хусусият ва вазифаларига юзасидан амалга оширилган таҳлил ва хулосаларидан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида бажарилган ФА-Ф1-Г007 рақамли “Қорақалпоқ нақл-мақоллари лингвистик тадқиқот объекти сифатида” мавзусидаги илмий-амалий лойиҳасида белгиланган вазифаларни бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2022 йил 17 февралдаги 17-02/03-сон маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ нақл-мақоллари талқини ва лексикографик тавсифларининг мукаммаллашувига хизмат қилган;
ўзбек тили фразеологик полисемиясининг лексикографик талқини, изоҳли луғатлардаги тавсифланиши билан боғлиқ амалий тавсияларидан Давлат илмий-техник дастурлари доирасидаги 2020-2021-йилларга мўлжалланган И-ОТ-2019-42 рақамли “Ўзбек ва инглиз тилларининг электрон поэтик луғатини яратиш” мавзусидаги инновацион лойиҳада белгиланган вазифаларни бажаришда фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат щзбек тили ва адабиёти университетининг 2022 йил 25 февралдаги 04/1-362-сон маълумотномаси). Натижада полисемантик, синонимик муносабатли ибораларнинг таржима билан боғлиқ лексикографик тавсифларини мукаммаллаштириш, семантик хусусиятларини изоҳлашга ҳисса қўшилган;
ўзбек тилидаги иборалар ва уларнинг нутқ жараёни билан боғлиқ ҳолда юзага чиқадиган маъно ва вазифаларига доир кузатиш, таҳлил ва хулосаларидан Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг “Ассалом, Хоразм” кўрсатувини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 2022 йил 18 март 05-6/70-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатув жараёнида ўзбек тили ибораларини нутқ табиатига мос равишда танлаш ва қўллаш, бошловчилар нутқининг бадиий-таъсирий имкониятларини таъминлашга ҳисса қўшилган.