Расулов Бахтиёр Махмуджоновичнинг

фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража берадиган фан тармоғи номи): “Ўзбекистонда коллективлаштириш жараёнидаги сиёсий қатағонлар ва сургун қилинган деҳқонлар аҳволи (1929–1959 йй.)”, 07.00.01–Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари)

Диссертация мавзуси руйхатга олинган рақами: В2017.1.DSc/Tar.20.

Илмий маслаҳатчи: Шамсутдинов Рустамбек Темирович, тарих фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.7.06.2017.Tar.01.04.

Расмий оппонентлар: Агзамходжаев Саидакбар Саидович, тарих фанлари доктори, профессор; Хасанов Бахтиёр Вахапович, тарих фанлари доктори, профессор; Койгелдиев Мамбет Кулжабаевич, тарих фанлари доктори, академик.

Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.

Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ХХ асрнинг 20–50-йилларида Ўзбекистондаги коллективлаштириш жараёни, ундаги сиёсий қатағонлар, деҳқонларнинг сургундаги  аҳволи, иккинчи жаҳон урушида фашизмга қарши кураши ва сургундан озод қилиш тарихини очиб беришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

коллективлаштириш Ўзбекистон қишлоқларида асрлар давомида шаклланган деҳқончилик анъаналари, аҳолининг миллий менталитети, диний дунёқарашига тамомила зидлиги боис, норозилик ҳаракатларида барча ижтимоий қатлам вакилларининг иштироки ўз-ўзидан ташкилланиш хусусиятига эга бўлганлиги очиб берилган;

мустабид тузум коллективлаштириш ва қулоқлаштириш сиёсатига хайрихоҳ бўлмаган деҳқонларга нисбатан “муштумзўр” – мафкуралашган сиёсий атамасини қўллаш орқали салбий зўравон  қиёфасини яратганлигининг моҳияти очиб берилган ва кулак, муштумзўр, қулоқ сиёсий атамаларининг ўзаро  трансформацияси хронологик тартибда исботланган;

коллективлаштириш, қулоқлаштириш ва сургун сиёсатининг Ўзбекистонга татбиқида Марказнинг ваколатли органлари, маҳаллий партия ва совет органлари ўртасидаги ўзаро муносабатдаги боғлиқлик тарихий ракурсда тизимли тарзда таҳлил қилинган ва айнан битта айб билан сургун қилингандан ташқари, Ўзбекистон, Украина, Шимолий Кавказ ва Шимолий Қозоғистондаги меҳнат посёлкаларида иккинчи бор, ГУЛАГ лагерларида эса учинчи марта қатағон қилиниши сабаблари очиб берилган;

Иккинчи жаҳон уруши арафасида собиқ қулоқларнинг аксарияти мавжуд сиёсий режимга кўникишга мажбур бўлгани, 1941–1945 йилларда умуминсоний ва миллий қадриятларга содиқ қолиб фашизмга қарши курашда фронтда кўрсатган жасорати ва фронт ортидаги фидокорона меҳнатлари ёритиб берилган;

 оилавий сургун Ўзбекистон қишлоқларидаги инфраструктурани тубдан ўзгартирганлиги, деҳқонларнинг Ўрта Осиёнинг ички ҳудудлари, Шимолий Кавказ, Украина ва Шимолий Қозоғистонга сургун қилиниши сабаблари қиёсий таҳлил қилинган, шунингдек, ёшлар, меҳнат қобилиятини йўқотганлардан ташқари сургундан озод қилинганларнинг ватанга қайтиш жараёни совет қонунчилигидаги зиддиятлар туфайли 1959 йилгача давом этганини кўрсатувчи ночизиқли динамика асослаб берилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбекистонда коллективлаштириш жараёнидаги сиёсий қатағонлар ва сургун қилинган деҳқонлар аҳволи бўйича олинган илмий натижалар асосида:

мустабид совет тузумининг колхоз қурилиши сиёсатидан норози бўлган нафақат йирик ер эгалари, балки ишлаб чиқариш воситасига эга бўлган, белгиланган тартибда ёлланма меҳнатдан фойдаланган ўртаҳол, ҳатто камбағал деҳқон ва уламоларни ҳам сиёсий сабабларга кўра сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинганлар рўйхатига киритиб, мол-мулкидан маҳрум этиб, оилавий сургун қилишда кулак, муштумзўр ва қулоқ сиёсий атамаларидан фойдаланганлиги ва уларнинг ўзаро трансформацияси бўйича илмий натижалар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 5 майдаги “Қатағон қурбонлари хотираси музейи” фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ПҚ-861-сонли Қарорига мувофиқ ЎзР ФА “Қатағон қурбонлари хотираси” музейининг “Совет ҳокимиятининг коллективлаштириш ва қулоқлаштириш сиёсати, унинг фожиали оқибатлари (1930-1936-йиллар)” мавзуидаги 5-бўлимини қайта шакллантиришда  фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси “Қатағон қурбонлари хотираси” музейининг 2017 йил 26 октябрдаги № 209-сон маълумотномаси). Қўлланилган натижалар мазкур даврни фактик материаллар, манбалар ва маълумотлар билан тўлдиришга кўмак бериб, Ватан ва юрт озодлиги учун курашган, қатағон қилинган аждодларимиз қисматини илмий асосда ёритишга хизмат қилган.

Ўзбекистон қишлоқларида асрлар давомида шаклланган ижтимоий муносабатлар назар-писанд қилинмасдан зўравонлик, маъмурий буйруқбозликка асосланган ёппасига коллективлаштириш сиёсатига, “қулоқлаштириш”даги  қонунбузарликларнинг юз беришига ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ўта қўпол равишда поймол қилинишига нисбатан оммавий чиқишларнинг  ошкора (аризалар, йиғилишлар, намойишлар, аёлларнинг норозилик чиқишлари) ва яширин (чорва моллари, иш ҳайвонларини сотиб юбориш ва сўйиш, камбағалларга тарқатиш, хорижга ҳайдаб кетиш) шаклда намоён бўлишига оид илмий хулосалар, чоп этилган ҳужжат ва материаллар тўпламидаги манбаларидан Фарғона, Андижон, Наманган ўлкашунослик музейлари ва Марғилон шаҳар тарихи музейининг “Совет ҳокимиятининг коллективлаштириш ва қулоқлаштириш сиёсати, унинг фожиали оқибатлари” мавзуидаги экспозицион режаларини тузиш ва экспозицияни тўлдиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2017 йил 25 октябрдаги № 01-11-04-5216-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижасида тўпланган ҳужжат ва  материалларни музей экспозицияларида намойиш қилиниши  ватандошларимизнинг ҳурмати ва хотирасини жойига қўйишдек масъулиятли вазифани бажаришга хизмат қилмоқда.

мустабид совет тузумининг Ўзбекистонда коллективлаштириш ва қулоқлаштириш сиёсатининг мақсади, амалиёти ва оқибатларига оид илмий натижалардан ИФА-2012-1-4 - сонли “Ўзбекистоннинг совет давридаги тарихи (1917-1991 йиллар). 2-жилд” мавзусидаги инновацион лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Тарих институтининг 2017 йил 10 ноябрдаги №1/3-335-сон маълумотномаси).  Ушбу китоб совет даври ҳақида Ўзбекистонда яратилган дастлабки жиддий илмий фундаментал тадқиқот ҳисобланади.

Ўзбекистонда совет давридаги қулоқлаштириш, сургун сиёсати қурбонларининг тақдирини ўрганиш, хотирасини тиклашга оид тадқиқотлар таҳлили бўйича илмий хулосалар Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг Андижон вилоят телерадиоканалида 2017 йил 5 май куни эфирга узатилган “Нигоҳ”, 2017 йил 27 июнь куни намойиш қилинган “Муносабат” ва 2017 йил 30 август кунги “Қатағон қурбонларини ёд этиш куни”га бағишланган “Кун мавзуси” кўрсатувларининг сценарийсини тузиш ва уларни тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг  Андижон ТРКнинг 2017 йил 26 октябрдаги №20-24/252-сон маълумотномаси). Уларда таъқиб ва тазйиққа учраган минглаб деҳқон оилаларининг тақдирида аянчли из қолдирган тарихий ҳақиқатлар телетомошабинларга таъсирли етказилиб, бугунги мустақил юртимиздаги обод ва фаровон ҳаётнинг қадрига етиш, шукроналик туйғусининг шаклланиши ва мустаҳкамланишига хизмат қилган.