Sayt test rejimida ishlamoqda

Мўминов Хасан Алиқуловичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

 

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «G.hirsutum L. маданий навларининг генотипларини бойитишда A1, A2 геномли турларидан фойдаланиш», 03.00.09 - Умумий генетика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.4.DSc/В127.
Илмий маслаҳатчи: Абдуллаев Абдумавлян Абдуллаевич, биология фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc 02/30.12.2019.Б.53.01.
Расмий оппонентлар: Набиев Сайдиғани Мухторович, биология фанлари доктори, профессор; Ахмедов Джамолхон Ходжахонович, биология фанлари доктори, профессор; Бобоев Сайфулла Ғафурович, биология фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат аграр университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ғўзанинг A1, A2, AD1 геномли турларини чатиштириш асосида олинган амфидиплоидли дурагай оилаларини қимматли хўжалик белгиларининг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги, корреляциясини аниқлаш натижасида генетик жиҳатдан бойитилган янги тизмаларини яратиш ҳамда амалий селекцияда қўллашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор А1 («G.herbaceum L.») ва А2 («G.arboreum L.») геномли туричи вакилларининг тўлиқлигича ўзаро ва турлараро дурагайланиш имконияти, туричи ва турлараро F1 дурагайларида чангдонлар ва чанг доначалари сони белгилари ота-оналик шаклларига нисбатан оралиқ ҳамда салбий ва ижобий ўта доминантлик ҳолатларида ирсийланганлиги, F1-F2 ўсимликларида чанг ҳаётчанлиги юқори эканлиги маданий навларга ёввойи, рудерал, маданий тропик шаклларининг фойдали белги-хусусиятларини ўтказиш имконияти аниқланган;
ғўзанинг F1C (G.hirsutum subsp. euhirsutum «Келажак» нави х (F1 G.arboreum subsp. perenne x G.arboreum subsp. obtusifolium var. indicum) комбинацияси иштирокида олинган дурагайлар уруғларига 0,01% колхицин таъсир этириш ҳисобига гексаплоидли ва десинаптик таъсирга эга (бивалентлар 37,72±0,13 та ва унивалентлар 1,94±0,29 та) ўсимликларда геном мутацияси юз берганлиги аниқланган;
турлараро G.hirsutum subsp. euhirsutum «Келажак» нави х [F1G.arboreum subsp. perenne x G.arboreum subsp. obtusifolium var. indicum] дурагайлаш ва экспериментал полиплоидия услубларини қўллаш орқали яратилган амфидиплоид дурагайларда қимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлик кўлами, коррелятив боғлиқлигининг гибридологик таҳлили ҳамда кластер таҳлил натижасида ирсий жиҳатдан бойитилган янги генотиплар олинган;
Fusarium oxysporum f.sp.vasinfectum, Fusarium solani, Verticillium dahliaе Kleb. фитопатоген замбуруғ штаммларига чигит унувчанлиги бўйича «Келажак» нави чидамсиз ва ўртача чидамли 10,0-30,0 %, амфидиплоид дурагайи асосида олинган «Т-8», «Т-41», «Т-59» тизмалари эса кучли чидамли (90 %) эканлиги аниқланган;
амфидиплоид дурагайи асосида олинган Т-59 тизмаси андоза «С-6524» навига нисбатан 8-11 кунга эртапишар, тола индекси андоза (6,9) га нисбатан юқори (8,0) г, микронейр кўрсаткичи 4,1 андоза (4,9) mic, солиштирма узилиш кучи 35,1 андоза (30,0) г.к/текс бўлган “Моҳинур” нави яратилган;
турлараро (G.hirsutum subsp. euhirsutum «Келажак» нави х [F1G.arboreum subsp. perenne x G.arboreum subsp. obtusifolium var. indicum]) амфидиплоид дурагайи асосида олинган «Т-5», «Т-8», «Т-13», «Т-14», «Т-41», «Т-59» тизмалари тезпишар, тола индекси, сифати юқори ҳамда Fusarium oxysporum f.sp.vasinfectum, Fusarium solani, Verticillium dahliaе Kleb. фитопатоген замбуруғ штаммларига кучли чидамлилиги аниқланиб, генетик-селекцион жараёнида қимматли бошланғич манба сифатида фойдаланиш мумкин эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
G.hirsutum L. маданий навларининг генотипларини бойитишда A1, A2 геномли турларидан фойдаланиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
«Генофонд 2» ғўза нави 2020 йилда Жиззах вилояти Мирзачўл тумани Мирзачўл, Абай, Тошкент, Пахтазор, Мустақиллик келажаги, Истиқлол,  Р.Хайдаров худудларида 847,9 гектар майдонга, Шароф Рашидов туманидаги Х.Олимжон СИУ ва Олтинсой СИУ хўжаликларида 182,2 га, жами 1031,1 гектар майдонга жорий қилинган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг  2022 йил 6 июлдаги 02/22-04/4496 – сон иаълумотномаси). Натижада ушбу навдан юқори хосил олиш имконини берган;
ғўзанинг «Т-59» ноёб интрогрессив тизмасидан №ФА-А8-Т019 «Ғўзанинг янги адаптив, қимматли хўжалик белгиларни ўзида мужассам этган, тезпишарлик, ҳосилдорлик ва тола сифати устуворлигида навлар яратиш ва кўпайтириш. Конкурс нав синовини ўтказиш» мавзусидаги лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2020 йил 23 ноябрдаги 4/1255-2607-сон маълумотномаси). Натижада, ҳосилдор, тола чиқими ва айниқса, толасининг сифати юқори бўлган интрогрессив рекомбинант шакллар ва турли стресс омилларга чидамли навлар яратиш имконини берган;
«Т-59» тизмасидан яратилган тезпишар, тола чиқими ва тола индекси юқори бўлган ўрта толали «Моҳинур» ғўза нави Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтининг «Ғўза генофонди» ноёб объекти коллекциясига киритилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2020 йил 26 ноябрдаги  4/1255-2635-сон маълумотномаси). Натижада, коллекцияни тезпишар, битта кўсакдаги пахта вазни, тола чиқими, тола индекси, микронейр, солиштирма узилиш кучи белгилари кўрсаткичлари юқори бўлган ва турли стресс омилларга чидамли бўлган янги намуналар билан бойитиш имконини берган;
G.hirsutum L. маданий навларининг генотипларини бойитишда A1, A2 геномли турларидан фойдаланиш бўйича олинган натижаларга импакт факторга эга бўлган илмий журналларда, ҳаволалар келтирилган ва ғўзанинг қимматли хўжалик белгиларини ирсийланишини таҳлил қилишда фойдаланилган (Scopus, Scientific Journal Impact Factor, Research Gate) (EPRA International Journal of Research and Development (IJRD), 2020, Vol. 5 Issue 3., SJIF, IF 6,260; EPRA International Journal of Research and Development (IJRD), 2019, Vol. 4 Issue 9., SJIF, IF 6,260; International Journal of Science and Research (IJSR), 2017, Vol. 5 Issue 9., Research Gate, IF 0,23). Натижада, ғўзанинг туричи ва турлараро дурагайлаш асосида олинган ўсимликларида қимматли-хўжалик белгилари ирсийланишини асослаш имконини берган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish