Жўрақулов Узоқ Ҳайдаровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри(илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Алишер Навоий “Хамса”сида хронотоп поэтикаси», 10.00.07–Адабиёт назарияси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.DSc/Fil47.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти, DSc.27.06.2017.Fil.46.01.
Расмий оппонентлар: Қуронов Дилмурод Ҳайдаралиевич, филология фанлари доктори, профессор; Салоҳий Дилором Исомиддин қизи, филология фанлари доктори; Аҳмедова Шоира Нематовна филология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Алишер Навоий «Хамса»сидаги жанр, композиция, сюжет, образ муаммоларини тарихий жанрлар контекстида хронотоп назариясига кўра асослашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек адабиётшунослиги тарихида илк бор «Хамса» хронотопи муаммоси тарихий ва назарий поэтика синтези асосида ёритилган;
Навоий «Хамса»сининг шунчаки беш достон мажмуаси эмас, мустақил поэтик тизимга эга универсал жанр эканлиги аниқланган;
«Ҳайрат ул-аброр»нинг «Хамса» достонларини ягона контекстда уйғунлаштирувчи, универсал хронотоп майдонига эга “композицион қолип” экани назарий асосланган;
«Хамса» сюжетининг «йўл», «сув», «саҳро», «қаср», «тоғ-ғор» сингари бадиий хронотоп шаклларини жамловчи бир бутун поэтик система экани исботланган;
«ошиқ – маъшуқа – рақиб» деб номланувчи бирламчи (энг қадимги) тизимга мансуб универсал образларнинг «Хамса» контекстидаги семантик-структурал хоссалари белгиланган;
«Хамса»даги тарихий, метафорик образлар бир нечта мустақил тип ва поэтик гуруҳлардан ташкил топган мукаммал бадиий бирликлар экани очиб берилган;
Навоий «Хамса»си асосида жанр, композиция, сюжет ва образ универсаллиги, хронотоп поэтикасига доир назарий хулосалар чиқарилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Мумтоз адабиёт назарияси, хамсашунослик ва Навоий ижодини жаҳон бадиий тафаккури контекстида типологик тадқиқ этиш, миллий адабиёт назариясининг тарихий-бадиий, илмий-назарий асосларини ишлаб чиқиш асосида:
Навоий ва жаҳон адабиёти масалалари, «Хамса» ва эпос, роман, қисса жанрлари типологиясига доир хулосалардан Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг ФА-Ф1-Г040-рақамли «Ўзбек адабиёти қиёсий адабиётшунослик аспектида: типология ва адабий таъсир» фундаментал лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Фан ва технологиялар агентлигининг 2017 йил 26 сентябрдаги ФТА-02-11/737-сон маълумотномаси). Шу асосда Шарқ ва Ғарб адабиёти типологияси, жанр, композиция, образ хронотопига доир назарий хулосалар чиқариш имконини берган;
Навоий ижодий меросининг Марказий Осиё халқлари адабиётига кўрсатган таъсири, қиёсий тавсиф ва илмий тасниф масалаларига оид назарий хулосалар Алишер Навоий номидаги Давлат Адабиёт музейининг Ф1-ФА-0-55746-рақамли «Марказий Осиё халқлари адабий қўлёзма ёдгорликларини тадқиқ этиш. Ўзбекистон шоир ва ёзувчилари архивини тўплаш ва унинг илмий тавсифини нашрга тайёрлаш» фундаментал лойиҳасига татбиқ этилган (Алишер Навоий номидаги Давлат Адабиёт музейининг 2017 йил 14 сентябрдаги 075/2-сон маълумотномаси). Илмий натижалар асосида «ошиқ – маъшуқа – рақиб» деб номланувчи бирламчи тизимга мансуб универсал образларнинг семантик-структурал хоссалари белгиланган, адабий таъсир, анъанавийлик, новаторлик муаммолари очиб берилган;
Навоий шахсияти ва ижодига оид диссертация хулосаларидан Ўзбекистон миллий энциклопедиясининг биринчи жилди (Тошкент, 2000. – 120, 121, 122, 124, 125-бетлар)ни тайёрлашда фойдаланилган («Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриётининг 2017 йил 28 ноябрдаги 01–598-сон маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижалари «Хамса» сюжети ва образлари масалаларини ойдинлаштиришга хизмат қилган;
тадқиқотда илгари сурилган «Хамса» хронотопи ва поэтикасига доир хулосалар Туркиянинг Карабук университети турк тили ва адабиёти бўлими «TED277 Tasavvufi Türk Edebiyatı ve TDE 445 Dilbilim I» ўқув машғулотларида фойдаланилган (Карабук университетининг 2017 йил 29 ноябрдаги 007/3-сон маълумотномаси). Натижада хронотоп назарияси моҳияти, “Хамса”нинг жанр ва композицион хусусиятлари очиб берилган, асардаги «ошиқ» – «маъшуқа» – «рақиб», тарихий ҳамда метафорик образлар ҳақида муҳим хулосалар чиқаришга асос бўлган;
«Ҳайрат ул-аброр» «Хамса» достонларини ягона жанр контекстида уйғунлаштирувчи «композицион қолип» экани ҳақидаги тадқиқот хулосалари Туркиянинг Ғози университети адабиёт факультети «CLE 105» Kodlu «Klasik Türk Edebiyatı-I» «1010045» Kodlu «Eski Türk Edebiyatının Kaynakları-I» йўналишларида назарий манба сифатида татбиқ қилинган (Ғози университетининг 2017 йил 27 ноябрдаги маълумотномаси). Натижада тингловчиларнинг Алишер Навоий «Хамса»си бадиияти ҳақидаги билимларини оширишга эришилган;
«Хамса» сюжетидаги «йўл», «сув», «саҳро» сингари бадиий хронотоп шакллари, «ошиқ – маъшуқа – рақиб» образларининг поэтик хусусиятлари ҳақидаги хулосалардан Туркиянинг Ғози университети адабиёт факультети «1060064 Kodlu Türkolojiye Giriş-I» йўналишида фойдаланилган (Ғози университетининг 2017 йил 27 ноябрдаги маълумотномаси). Илмий натижанинг амалиётда татбиқ этилиши Шарқ мумтоз адабиётидаги маърифий-бадиий, адабий-эстетик ҳодисаларни типологик ўрганиш бўйича назарий умумлашмалар чиқаришга хизмат қилган;
Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «Madaniyat va ma’rifat» телеканалининг ҳар ҳафта эфирга узатиладиган «Хамсахонлик» номли туркум кўрсатувида, «Биз кимларнинг авлодимиз?» (Алишер Навоий), «Дунё адабиёти» (Л.Н.Толстой) кўрсатувларида диссертация натижалари муҳим методологик асос вазифасини бажариб келмоқда (ЎзМТнинг 2017 йил 15 сентябрдаги 01-17/705-сон маълумотномаси). Натижада Навоий ижодининг маънавий-маърифий, ижтимоий-эстетик аҳамиятини атрофлича ёритишга асос бўлмоқда.
