Samadov Alisher Usmanovichning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Kon-metallurgiya sanoatida hosil bo‘lgan texnogen mahsulotlarni qayta ishlashga kompleks yondashishning o‘ziga xos xususiyatlari», 04.00.14–Foydali qazilmalarni boyitish (texnika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.1.DSc/T3.

Ilmiy maslahatchi: Sanakulov Quvandiq, texnika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent davlat texnika universiteti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Navoiy davlat konchilik instituti va Toshkent davlat texnika universiteti, DSc.27.06.2017.T.06.01.

Rasmiy opponentlar: Abduraxmonov Soyib Abduraxmonovich, texnika fanlari doktori, professor; Tusupbekov Nesipbay Kuandekovich, texnika fanlari doktori, professor; Ergashev Ulugbek Abdurasulovich, texnika fanlari doktori.

Yetakchi tashkilot: «Mineral resurslar instituti» DK.

Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.

II. Tadqiqotning maqsadi: oltin, kumush, temir va kremniy ikki oksidini ajratib olish usullarini ishlab chiqish orqali, metallurgiya sohasida rangli, qimmatbaho va qora metall ishlab chiqarishni ko‘paytirishni ta’minlovchi kon-metallurgiya korxonalari texnogen mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyasini ishlab chiqishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

texnogen mahsulotlardan olingan namunani ftoridlash jarayonini o‘rganish natijasida kremniy dioksid hosil bo‘lish darajasining haroratga bog‘liqligi aniqlangan holda, namuna 120 daq. davomida turli haroratlarda 90, 115 va 135⁰S qizdirilganda dioksid kremniy hosil bo‘lishining ortib borishi aniqlangan;

qizdirish vaqti 120 daq., harorat 90⁰S bo‘lganda kremniy dioksid hosil bo‘lish darajasi 58% ga, harorat 115⁰S ga ko‘tarilganda kremniy dioksid hosil bo‘lish darajasi 78% ga, harorat 135⁰S ga ko‘tarilganda kremniy dioksid hosil bo‘lish darajasi 98% ga ko‘tarilishi aniqlangan;

geksaftorsilikat ammoniy hosil bo‘lish jarayonida kremniy dioksidni ftoridlash qizdirish haroratiga bog‘liqligi, harorat 130⁰S dan 200⁰S ga ko‘tarilganda shiddatli ravishda ammiak ajralishi, haroratning bundan yuqori bo‘lishi ammiak ajralishiga passiv ta’sir ko‘rsatishi, harorat 150⁰S dan 320⁰S ga ko‘tarilganda ammoniy geksaftorsilikat gaz fazasiga o‘tishi; gaz holatga o‘tgan ammoniy geksaftorsilikatni 200⁰S gacha sovutilganda kukun holatiga o‘tishi aniqlangan;

ammoniy geksaftorsilikatning ammoniy gidrooksid bilan ta’sirlashuvi vaqtga va haroratga bog‘liqligi tadqiqotlar asosida ammoniy geksaftorsilikat ammoniy gidrooksidning 10% eritmasida 90 s davomida va 20, 30, 40 va 50⁰S da, tegishlicha 0,76; 0,80; 0,84 va 0,90 g erishi va turli haroratlarda eritish vaqtini 90 s dan oshirish eruvchanlikni oshirmasligi isbotlangan;

texnogen mahsulotlar og‘irligining kamayishi natijasiga ko‘ra ammoniy geksaftorsilikat sublimatsiyalanishining kinetik kattaligi va ammoniy geksaftorsilikatning gaz fazasiga o‘tishi, harorat 350⁰ S ga ko‘tarilganda 60 daq. oralig‘ida 70% ga, 400⁰S ga ko‘tarilganda 30 daq. oralig‘ida 90% ga, 450⁰ S ga ko‘tarilganda 100% ga etganligi aniqlangan;

oltin saralash fabrikalari chiqindilari tarkibidan kumushni ajratib olishning optimal ko‘rsatkichlari sul`fat kislotasining konsentratsiyasiga bog‘liqligi aniqlangan, konsentratsiya 5 ml/l dan 15 ml/l ga oshirilganda reaksiya shiddatli ravishda boradi, sul`fat kislotasining konsentratsiyasini 15 ml/l dan oshirilganda  kumushni ajratib olish sezilarli o‘zgarmasligi isbotlangan;

oltin saralash fabrikalari chiqindilari tarkibidan kumushni ajratib olishning optimal ko‘rsatkichlari nitrat kislotasining 5 ml/l dan 45 ml/l oraliqdagi konsentratsiyasiga bog‘liqligi aniqlangan, kislota konsentratsiyasi 5 ml/l dan 45 ml/l ga oshirilganda ajralish reaksiyasi shiddatli ravishda borishi, nitrat kislotasining konsentratsiyasini 45 ml/l dan oshirilganda kumushni ajratib olish sezilarli darajada o‘zgarmasligi isbotlangan;

oltin saralash fabrikalari chiqindilari tarkibidan oltin va kumushni ajratib olishda sul`fat va nitrat kislotalari aralashmasining  konsentratsiyasi 25 ml/l ga teng bo‘lganda va kaliy nitrat tuzining turli konsentratsiyasi (1 g/l dan 8 g/l gacha) oksidlovchi sifatida qo‘shilgandagi optimal ko‘rsatkichlari aniqlangan;

kaliy nitrat tuzining konsentratsiyasi 1 g/l dan 3 g/l gacha bo‘lgan oraliqda ajralish reaksiyasi shiddatli ravishda borishi, kaliy nitrat tuzining konsentratsiyasini 3 g/l dan oshirish oltin va kumushni ajratib olishda sezilarli natija bermasligi  aniqlangan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:

Kon-metallurgiya sanoatida hosil bo‘lgan texnogen mahsulotlarni qayta ishlashga kompleks yondashish asosida:

mis ishlab chiqarish sanoatida hosil bo‘ladigan shlaklardan temirni ajratib olish usuliga O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiroga patenti olingan (№IAP 04650, 2013). Natijada murakkab tarkibli silikatli birikmalarni alohida oksidlarga ajratish imkonini bergan;

tarkibida oltin bo‘lgan xomashyoni qayta ishlash usuliga O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiroga patenti olingan (№IAP 05376, 2017). Natijada oltin saqlovchi xomashyolarning tarkibidagi qiyin ajraluvchi minerallarni qayta ishlash imkonini bergan;

ishlab chiqilgan tashlandiq shlaklarni qayta ishlash texnologiyasi Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining Mis eritish zavodida joriy qilingan (Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining 2016 yil 19 noyabrdagi 01-07/2076-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalarni amaliyotga joriy qilish natijasida qo‘shimcha ravishda temir, kremniy ikki oksidi, qimmatbaho va rangli metallarni ajratib olish imkonini bergan.