Алламуратова Айжамал Жумамуратовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Марказий Қизилқум паст навли фосфоритларини кислотали қайта ишлаш асосида мураккаб ўғитлар олишнинг мослашувчан технологияларини ишлаб чиқиш», 02.00.13 – Ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.4.DSc/T841.
Илмий маслаҳатчи: Эркаев Актам Улашевич, тexника фанлари доктори, профeссор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоқ давлат унивeрситeти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Умумий ва ноорганик кимё институти, DSc.02/05.05.2023.K/T.35.02.
Расмий оппонентлар: Намазов Шафаат Саттарович, тexника фанлари доктори, профeссор, академик; Нурмуродов Тулкин Исамуродович, техника фанлари доктори, профeссор; Шерқўзиев Дониёр Шермаматович, тexника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: флотацион калий хлоридини конверсиялаш ва Марказий Қизилқум фосфоритларини кислотали қайта ишлаш асосида товар хусусиятлари яхшиланган калий нитрати ва комплекс ўғитлар олишнинг чиқиндисиз, мослашувчан технологиясини ҳамда оптимал технологик параметрларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор калий нитрати ва товар хоссалари яхшиланган комплекс ўғитлар олиш билан калий тузлари ва сулфокўмир иштирокида паст навли фосфоритларни сульфат ва нитрат кислотали парчалаш ва калций нитратни конверсиялаш жараёнининг технологик параметрларининг мақбул шароитлари аниқланган;
Н+, (1/2)Сa2+//NO3-, (1/3)PO43-–Н2О, и 2K+,Са2- //2CI-,2NO3—H2O системаларидаги эрувчанлик диаграммаларини таҳлил қилиш асосида калий нитрат ва янги турдаги мураккаб ўғитларни олишнинг мослашувчан технологияси ишлаб чиқилган;
азотфосфоркалций ўғитларига қўшилган қўшимчаларнинг самарадорлик қатори К2SО4>К2HPO4>КH2PO4>(NH4)2HPO4>NH4H2PO4>КCl>(NH4)2SO4> NН4Сl тузилган, ҳамда ушбу қаторда кучли гигроскопик хусусиятдан кам гигроскопик хусусиятларга ўтиши аниқланган;
нитрокалцийфосфатли ўғитларни сульфат кислота ва карбамид, калий хлориди каби ноорганик тузлар билан кондиционирлаш бўйича янги маълумотлар олинган ва физик-кимёвий ҳамда товар хоссалари яхшиланган (маҳсулотнинг гигроскопик нуқтаси 36 дан 63% гача ошади) комплекс ўғитлар олиш жараёнига технологик параметрларнинг таъсири қонуниятлари ўрганилган ва гигроскопиклик коэффициенти 10,8 дан 5,7 гача камайиши аниқланган;
технологик параметрларнинг мураккаб суспензияларнинг реологик хусусиятларига таъсири аниқланган ва ушбу жараёнда 140-180оС ҳароратда 10-20 дақиқа давомида оқувчанлигини йўқотган, аммо КС1 қўшилгандан кейин қотиб қолмайдиган ва қуюқлашмайдиган ҳаракатчан эритма ҳосил бўлиши исботланган;
Марказий Қизилқум паст навли юқори карбонатли фосфоритларини сулфокўмир, минерал тузлар иштирокида нитрат- ва нитрат-сульфат кислотали қайта ишлаш асосида калий нитрати ва сифатли комплекс ўғитлар олишнинг мослашувчан технологияси ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Паст навли фосфоритларни сульфат ва нитрат кислотали парчалаш, кейинчалик сулфокўмир ва калий тузларини қўшиш орқали калий нитрати ва мураккаб ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
"Ўзкимёсаноат" АЖ томонидан "Навоиазот" АЖнинг техник конверсион калий селитраси олиш бўйича ташкилот стандарти тасдиқланган (Тs 201053370-2:2022). Ушбу стандарт технологик жараён ва тайёр маҳсулот сифатини назорат қилиш имконини беради;
карбонатли фосфат хомашёсини нитрат кислотали бойитиш қўшимча маҳсулоти – калций нитрати билан КCl ни конверсияси асосида калий нитрат олиш технологияси "Elektrokimyozavod" ҚК-АЖнинг “2025-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати”га киритилган ("Elektrokimyozavod" ҚК-АЖнинг 2024 йил 4 ноябрдаги 131-сонли маълумотномаси). Натижада, илдиз ва илдиздан ташқари ишлов бериш ҳамда томчилатиб суғоришда самарали ҳисобланган импорт ўрнини босувчи хлорсиз NK-ўғити ишлаб чиқиш имконини беради;
фосфат хомашёсини нитрат ва сульфат кислоталари аралашмаси билан ишлов бериш йўли билан нитрокалцийфосфат ўғитини (НКФЎ) ва/ёки НКФЎ доналарини сульфат кислотаси билан ишлов бериш орқали яхшилаш технологияси "Elektrokimyozavod" ҚК-АЖнинг “2025-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати”га киритилган ("Elektrokimyozavod" ҚК-АЖнинг 2024 йил 4 ноябрдаги 131-сонли маълумотномаси). Натижада, НКФЎнинг таркиб ва хоссаларини сульфат кислотаси, азот ва калий тузларида яхшилаш имконияти яратилади;
МҚ фосфоритларини сулфокўмир иштирокида нитрат кислотали қайта ишлаш асосида Супергумофос ва Супергумофоска олиш технологияси "ALBASE" МЧЖнинг “2026-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати”га киритилган (Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг 2025 йилдаги 22 августдаги 07-04/10-08/2715-сонли маълумотномаси). Натижада, шўрланган тупроқларда самарали бўлган экспортбоп гуматли ва комплекс ўғитлар яратиш имконини беради.
