Рустамов Акбар Сайфуллоевичнинг
фан доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумот:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўзбек тили эргонимлари микротизими: лексик-семантик ва ясалиш хусусиятлари (Бухоро вилояти эргонимлари мисолида)” 10.00.01 – ўзбек тили (филология фанлари).” 10.00.01 – ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2PhD/Fil5958.
Илмий раҳбар: Жўраева Бибиш Мухсиновна, филология фанлари доктори (DSc), доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи (муассасалар), ИК рақами: Бухоро давлат университети, DSc.03/04.06.2021.Fil.72.09.
Расмий оппонентлар: Абузалова Меҳринисо Кадировна, филология фанлари доктори, профессор; Сапарниязова Муяссар, филология фанлар доктори (DSc), профессор.
Етакчи ташкилот: Жиззах давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Бухоро эргонимларининг ономастик тизимдаги ўрни, унинг лексик семантик, ҳосил бўлиш асослари, миллий хусусиятлари ҳамда маҳаллий эргонимлар пайдо бўлишининг муҳим жиҳатларини очиб беришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
эргонеологик бирликларнинг шаклланиш жиҳатлари, уларнинг инсоннинг ижтимоий фаолиятини ўзида қамраб олувчи нутқ жараёни, муайян алоқа вазияти орқали намоён бўла олиши сингари лингвопрагматик хусусиятлари ҳамда коммуникатив функсияларини амалга оширишнинг илмий ёндашувлари, замонавий ономастика тизимидаги ўрни асосланиб, улар билан боғлиқ бўлган “Бухоро”, “Ғиждувон”, “Гулшан” каби топонимлар, “Арк”, “Дарвозаи Самарқанд”, “Чор Бакр” каби ойкодонимлар, “Скрепка” канселярия моллари дўкони, “Боокҳара” китоб дўкони, “Акфа” каби прагматонимлар ўртасидаги семантик ва структур муносабатлар очиб берилган;
Бухоро вилояти эргонимларининг лексик ва лексикографик моделларини яратиш, тавсифлаш зарурати: мавзувий гуруҳларга ажратилиши, адабий тил меъёрларига риоя этиш, сўзларнинг тўғри ёзилиши ва талаффуз этилиши, маъно доираси ҳамда диалектал хусусиятлари ўзбек тилшунослигида минтақавий эргонимларнинг тизимли тадқиқи асосида исботланган;
Бухоро вилояти эргонимларининг ўзбек ономастикасида мустақил микротизим сифатида комплекс таҳлили, лексик-семантик, структуравий ва прагматик хусусиятлари очиб берилиб, метафорик, метонимик ва трансонимик кўчимларнинг функсионал роли, “Балиқ растаси”, “Уч қаватли дорихона”, “Тунги клуб” каби норасмий ва “Олтин Кидс”, “Ишонч маркет”, “Боло-Ҳауз ҳотел” сингари ўзлашма эргонимларнинг шаклланиш омиллари, уларнинг лингвокултурологик ва ҳуқуқий жиҳатлари, визуал ва график ифода шакллари ҳудудий ва мавзувий тамойиллар асосида далилланган;
Бухоро вилояти эргонимларининг сўз ясалиш хусусиятлари, уларнинг аффиксация, композиция, лексик-синтактик, қисқартма, шаклий ва тасвирий ўйинлар орқали шаклланиши каби характерли жиҳатлари, “Давлат тили ҳақида”ги қонунга ўзгартириш киритиш ёки бошқа меъёрий қонуности ҳужжатини қабул қилган ҳолда савдо ва хизмат кўрсатиш шахобчалари пешлавҳалари ва ахборот лавҳаларининг ягона стандартини жорий қилиш, “Фирма номлари тўғрисида”ги қонуннинг янги таҳририни қабул қилиш ҳамда уларни давлат тилида номлашни мажбурий банд сифатида белгилаш сингари ҳуқуқий-меъёрий, расмий-идоравий тартиблари ишлаб чиқилиши лозимлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Олинган илмий натижалар қуйидаги ишларда жорийланган:
эргонеологик бирликларнинг шаклланиш жараёни, уларнинг лингвопрагматик хусусиятлари ҳамда коммуникатив функсияларини амалга оширишнинг илмий ёндашувлари, замонавий ономастика тизимидаги ўрни, Европа, Шарқ ва ўзбек ономастикасида уларнинг ўрганилиш ҳолати, функсионал таснифи, номлаш усуллари ва турлари илмий жиҳатдан асосланган ҳамда улар билан боғлиқ бўлган топонимлар, ойкодонимлар, прагматонимлар каби ёндош ономастик бирликлар ўртасидаги семантик ва структур натижалари асосида бажарилган ИИ-4721101717-рақамли “Хизмат кўрсатиш обектлари миллий номлари интерактив электрон платформасини яратиш” мавзусидаги инновацион лойиҳада (2022–2023-йй.) фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳузуридаги Давлат тилида иш юритиш асосларини ўқитиш ва малака ошириш марказининг 2025-йил 11-апрелдаги 691-сон маълумотномаси). Натижада электрон платформада миллий эргонимлар қўлланилишининг самарадорлигига эришилган;
Бухоро вилояти эргонимларининг лексик ва лексикографик моделларини яратиш, тизимли муаммолари, тавсифлаш зарурати: мавзувий гуруҳларга ажратилиши, уларнинг шаклланишида адабий тил меъёрларига риоя этиш, сўзларнинг тўғри ёзилиши ва талаффуз этилиши, маъно доираси ҳамда диалектал хусусиятлари, бошқа ономастик бирликлар билан ўзаро алоқадорлик механизмлари аниқланиб, ўзбек тилшунослигида минтақавий эргонимларнинг тизимли тадқиқи асосида яратилган АЛМ-202310132634 рақамли “Янги сўз ва атамаларнинг ўзбекча муқобилини сунъий интеллект асосида автоматик тақдим қилувчи атамаcом.уз дастурий таъминоти платформаси ва мобил иловасини яратиш” мавзусидаги инновацион лойиҳани (2022–2023-йй.) амалга оширишда фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳузуридаги Давлат тилида иш юритиш асосларини ўқитиш ва малака ошириш марказининг 2025-йил 15-апрелдаги 737-сон маълумотномаси). Натижада мобил иловада миллий номлар миқдорининг ошишига ҳамда ундан фойдаланувчиларга кенг имкониятлар яратилишига эришилган;
Бухоро вилояти эргонимларининг ўзбек ономастикасида мустақил микротизим сифатида комплекс таҳлили, лексик-семантик, структуравий ва прагматик хусусиятлари аниқланиб, метафорик, метонимик ва трансонимик кўчимларнинг функсионал роли, норасмий ва ўзлашма эргонимларнинг шаклланиш омиллари, уларнинг лингвокултурологик ва ҳуқуқий жиҳатлари, визуал ва график ифода шакллари ҳудудий ва мавзувий тамойиллар асосида яратилган “Бухоро меҳмонхона номларининг қисқача изоҳли луғати”дан вилоятдаги жойлаштириш воситалари номларини шарҳлашда фойдаланилган (Бухоро вилояти ҳокимлигининг 2025-йил 17–арелдаги 7/89-10 к–сон хати). Натижада луғат Бухоро вилояти ҳудудида мавжуд бўлган меҳмонхона, ҳостел, оилавий меҳмон уйи ва бошқа жойлаштириш воситаларининг номларини шарҳлаш билан боғлиқ масалаларни аниқлашда асос вазифасини ўтаган;
Бухоро вилояти эргонимларининг сўз ясалиш хусусиятлари, уларнинг характерли жиҳатлари, ясалиш билан боғлиқ семантик томонлари, мавжуд барча эргонимлар ҳам лисоний ва мантиқий талабларга мувофиқ шакллантирилмаганлиги, бу борада эргонимларни рўйхатдан ўтказишнинг ҳуқуқий-меъёрий, расмий-идоравий тартиблари ишлаб чиқилиши борасидаги хулосалардан Адлия вазирлиги тизимидаги тадбиркорлик субектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйишнинг автоматлаштирилган тизими орқали рўйхатга олиш жараёнида Бухоро шаҳар адлия бўлими Давлат хизматлари маркази фаолиятида фойдаланилган (2025-йил 28-мартдаги 18-сон маълумотномаси). Натижада тадбиркорлик субектларини рўйхатга олиш жараёнидаги чигалликлар бартараф этилишига, уларда соф миллий номлар танлови қамровининг кенгайишига эришилган;
Бухоро вилояти эргонимларининг лексик ва лексикографик ўзига хослиги, муаммолари, тавсифлаш зарурати: мавзувий гуруҳларга ажратиш, адабий қоидалар билан шакллантириш, тил хусусиятларини инобатга олиш, сўзларнинг тўғри ёзилиши, тўғри талаффуз этилиши, унинг маънолари, диалектал хусусиятлари, ном сифатида қандай ономастик бирликлар билан алоқада бўла олишига оид маълумотлардан Бухоро телерадиоканалининг “Ассалом Бухоро”, “Долзарб мавзу”, “Интервю +” телекўрсатувлари, “32-студия” радиоешиттиришида фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиоканалининг 2025-йил 7-апрелдаги 01-09-69-сон маълумотномаси). Натижада ушбу кўрсатувларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган ва улар янги маълумотлар билан такомиллашган.
