Аюпова Дилором Шавкатовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Болаларда TORCH қўзғатган энцефалопатияларни прогнозлаштириш»,14.00.13 – Неврология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.PhD/Tib4281.
Илмий раҳбар: Маджидова Якутхон Набиевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тиббиёт ходимларининг касбий малакасини ривожлантириш маркази, DSc.04/30.12.2019.Tib.31.01.
Расмий оппонентлар: Мирджураев Элбек Миршовкатович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Джурабекова Азиза Тохировна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот номи: Бухоро давлат тиббиёт институти.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади TORCH ва SARS-CoV-2 билан боғлиқ бўлган ички бачадон инфекцияларини бошидан кечирган болаларда марказий нерв тизими патологиясини шакллантиришга олиб келувчи предикторларни аниқлаш, эрта диагностика ва профилактика стратегияларини оптималлаштириш бўйича тавсия ва таклифлар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор SARS-CoV-2 инфекциясининг вертикал йўл билан узатилиши иммунологик маркерлар орқали верификация қилиниб, ҳомиланинг мустақил иммун жавоб сифатида IgM ишлаб чикиши исботланган;
илк бор ички бачадон инфекциясини (ИБИ) бошдан кечирган муддатида туғилган ва муддатидан олдин туғилган чақалоқларда иммунологик кўрсаткичлар (IgM, IgG, АИК) асосида ИБИ бўлган чақалоқларнинг иммун профилида IgM, IgG ва айланувчи иммун комплекслар даражаси билан неврологик бузилишлар оғирлиги орасида корреляцион боғлиқлик аниқланган;
ички бачадон инфекциясини бошдан кечирган чақалоқларда вентрикуломегалия, перивентрикуляр лейкомаляция, субарахноид бўшлиқнинг кенгайиши ҳамда мия артерияларида қон оқимининг чизиқли тезлиги пасайиши аниқланиб, уларнинг перинатал энцефалопатияларнинг эрта предикторлари эканлиги исботланган;
илк бор прогностик мезонлар асосида (клиник-анамнестик, экспресс-тестлаш) ИБИ бўлган болаларда барқарор неврологик дефицитлар ривожланиш хавфини камайтиришга қаратилган ҳамда хавф гуруҳини стратификация қилиш имкониятини берувчи интеграциялашган дифференциал-профилактик чора-тадбирлари такомиллаштирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
TORCH-инфекциялари билан боғлиқ энцефалопатияларнинг прогнозини баҳолаш ва нейровизуализация усулларидан фойдаланган ҳолда клиник ва параклиник хусусиятларни аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: илк бор SARS-CoV-2 инфекциясининг вертикал йўл билан узатилиши иммунологик маркерлар орқали верификация қилиниб, ҳомиланинг мустақил иммун жавоб сифатида IgM ишлаб чикиши исботланиб, шу бўйича таклифлар «Болаларда TORCH қўзғатган энцефалопатияларни прогнозлаштириш» номли услубий номли услубий тавсияномага киритилган (услубий тавсиянома Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент тиббиет педиатрия институти мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 29.09.2025 йил 03/324 сон маълумотномаси билан тасдиқланган). Мазкур таклиф Тошкент шаҳар 3-сон туғруқхонасига 2025 йил 13 феврал 55-сон буйруқ билан амалиётга тадбиқ этилган (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Илмий техник Кенгашининг 2025 йил 20 июндаги 20/34-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлик: Илк маротаба SARS-CoV-2 инфекциясининг вертикал йўл билан узатилиши иммунологик маркерлар — IgM антитаналар таҳлили орқали ишончли тарзда верификация қилиниши, ҳомиланинг мустақил иммун жавоб шакллантириши патогенетик асос сифатида илмий жиҳатдан асосланган ҳолда, ушбу натижалар SARS-CoV-2 билан зарарланган ҳомиладор аёллар ва янги туғилган чақалоқларда инфекциянинг ҳақиқий вертикал узатилиш механизмининг мавжудлигини тасдиқлайди ҳамда перинатал даврда иммун тизимининг автоном фаоллашувини кўрсатувчи муҳим клиник-диагностик мезон сифатида хизмат қилади. Иқтисодий самарадорлик:SARS-CoV-2 инфекциясининг вертикал йўл билан узатилиши иммунологик маркерлар (IgM) орқали ишончли верификация қилиниши натижасида ҳомиланинг мустақил иммун жавоби шаклланиши патогенетик асос сифатида аниқланди. Бу ҳолат перинатал инфекцияларнинг эрта ташхисини таъминлаб, оғир неврологик асоратларнинг олдини олиш имконини берди. Экспресс-тестлардан фойдаланиш ИФА усулига нисбатан анча арзон ва самарали эканлиги аниқланди: бир дона ИФА таҳлили ўртача 130000 сўмни ташкил этса, экспресс-тест — 15000 сўм бўлиб, бу 88,5 % арзонроқдир. Шу сабабли, 129 нафар янги туғилган чақалоқни текширишда тахминан 16,1 миллион сўм иқтисод қилинди. Ушбу иқтисодий самара ресурслардан оқилона фойдаланиш, тезкор ташхис қўйиш ва перинатал ёрдам самарадорлигини оширишга хизмат қилди. Хулоса: илк маротаба SARS-CoV-2 инфекциясининг вертикал йўл билан узатилиши иммунологик маркерлар (IgM) орқали ишончли тарзда верификация қилиниб, ҳомиланинг мустақил иммун жавоби шаклланиши патогенетик асос сифатида асосланди. Ушбу ёндашув перинатал инфекцияларнинг эрта ташхисини таъминлаб, оғир неврологик асоратларнинг олдини олиш имконини берди;
иккинчи илмий янгилик: илк бор ички бачадон инфекциясини (ИБИ) бошдан кечирган муддатида туғилган ва муддатидан олдин туғилган чақалоқларда иммунологик кўрсаткичлар (IgM, IgG, АИК) асосида ИБИ бўлган чақалоқларнинг иммун профилида IgM, IgG ва айланувчи иммун комплекслар даражаси билан неврологик бузилишлар оғирлиги орасида корреляцион боғлиқлик аниқланиб: шу бўйича таклифлар «Болаларда TORCH қўзғатган энцефалопатияларни прогнозлаштириш» номли услубий номли услубий тавсияномага киритилган (услубий тавсиянома Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент тиббиет педиатрия институти мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 29.09.2025 йил 03/324 сон маълумотномаси билан тасдиқланган). Мазкур таклиф Тошкент шаҳар 3-сон туғруқхонасига 55-сон буйруқ билан 13 феврал 2025 йил ҳамда Хоразм вилояти Репродуктив соғлиқ, ижтимоий мослашув ва болаларнинг соғлом ривожланиши илмий-амалий тиббиёт марказига 5-сон буйруқ билан 14 феврал 2025 йил амалиетга тадбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Илмий техник Кенгашининг 2025 йил 20 июндаги 20/34-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлик: киндик ва товон қон намуналарини таққослама таҳлил қилиш натижаларига кўра, янги туғилган чақалоқларда TORCH-инфекцияларнинг фаол босқичи (IgM) аниқланмагани, шунингдек товон қонидаги IgG титри киндик қонидагига нисбатан икки баробар паст эканлиги аниқланди. Бу ҳолат ҳомила ва она ўртасидаги трансплацентар иммунитетнинг пасайишини илмий жиҳатдан исботлади. Иқтисодий самарадорлик: ишлаб чиқилган ва жорий этилган экспресс-диагностика усули анъанавий ИФА таҳлилларига нисбатан юқори иқтисодий самарадорликка эга экани илмий жиҳатдан асосланди. Хусусан, бир дона экспресс-тестнинг баҳоси ўртача 15 минг сўмни ташкил этган ҳолда, стандарт ИФА усулидаги таҳлил 800 минг сўмни ташкил этган, бу эса тахминан 53 марта арзонроқдир. Шу тариқа, ҳар бир бемор ҳисобига ўртача 785 минг сўмлик иқтисодий тежамкорлик таъминланди. Экспресс-тестлар ИФА усулига нисбатан тахминан 98,1% арзон ва тезкор экани аниқланиб, натижада 129 нафар чақалоқ мисолида умумий 101265000 сўм миқдорида маблағ тежалиши таъминланди. Ушбу усулни жорий этиш перинатал ёрдам тизимида ташхислашни тезлаштириш, маблағлардан оқилона фойдаланиш ҳамда тиббий хизмат самарадорлигини ошириш имконини берди.
учинчи илмий янгилик: ички бачадон инфекциясини бошдан кечирган чақалоқларда вентрикуломегалия, перивентрикуляр лейкомаляция, субарахноид бўшлиқнинг кенгайиши ҳамда мия артерияларида қон оқимининг чизиқли тезлиги пасайиши аниқланиб, уларнинг перинатал энцефалопатияларнинг эрта предикторлари эканлиги исботланиб, шу бўйича таклифлар «Болаларда TORCH қўзғатган энцефалопатияларни прогнозлаштириш» номли услубий номли услубий тавсияномага киритилган (услубий тавсиянома Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент тиббиет педиатрия институти мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 29.09.2025 йил 03/324 сон маълумотномаси билан тасдиқланган). Мазкур таклиф Тошкент шаҳар 3-сон туғруқхонасига 55-сон буйруқ билан 13 феврал 2025 йил ҳамда Хоразм вилояти Репродуктив соғлиқ, ижтимоий мослашув ва болаларнинг соғлом ривожланиши илмий-амалий тиббиёт марказига 5-сон буйруқ билан 14 феврал 2025 йил амалиетга тадбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Илмий техник Кенгашининг 2025 йил 20 июндаги 20/34-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлик: прогностик моделнинг амалиётга жорий этилиши янги туғилган чақалоқларда неврологик асоратлар ривожланиши хавфини эрта аниқлаш, юқори хавф гуруҳини ўз вақтида ажратиш ва нейропротектив чора-тадбирларни тезкор бошлаш имконини яратди. Бу ёндашув перинатал ёрдам сифатини ошириш, болаларда оғир неврологик нуқсонлар ва ногиронлик ҳолатларини камайтириш, шунингдек, оилаларнинг ижтимоий барқарорлиги ва болалар соғлом ривожланишини таъминлашга хизмат қилади. Иқтисодий самарадорлик: логистик регрессия усули асосида тузилган прогностик моделни амалиётга жорий этиш неврологик асоратлар ривожланиши хавфини эрта аниқлаш ва оғир ҳолатларнинг олдини олиш имконини берди. Бу эса диагностика, даволаш ва реабилитация жараёнларига сарфланадиган маблағларни сезиларли даражада қисқартирди. Моделдан фойдаланиш орқали ҳар бир бемор ҳисобига ўртача 450000 – 600000 сўм (яъни 35–45%) миқдорида иқтисодий тежамкорлик таъминланади. Шу тариқа, прогноз модели соғлиқни сақлаш тизимида ресурслардан оқилона фойдаланиш ва неонатал ёрдам самарадорлигини оширишга хизмат қилади;
тўртинчи илмий янгилик: илк бор прогностик мезонлар асосида (клиник-анамнестик, экспресс-тестлаш) ИБИ бўлган болаларда барқарор неврологик дефицитлар ривожланиш хавфини камайтиришга қаратилган ҳамда хавф гуруҳини стратификация қилиш имкониятини берувчи интеграциялашган дифференциал-профилактик ва реабилитация чора-тадбирлари такомиллаштирилган, шу бўйича таклифлар «Болаларда TORCH қўзғатган энцефалопатияларни прогнозлаштириш» номли услубий номли услубий тавсияномага киритилган (услубий тавсиянома Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент тиббиет педиатрия институти мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 29.09.2025 йил 03/324 сон маълумотномаси билан тасдиқланган). Мазкур таклиф Тошкент шаҳар 3-сон туғруқхонасига 55-сон буйруқ билан 13 феврал 2025 йил ҳамда Хоразм вилояти Репродуктив соғлиқ, ижтимоий мослашув ва болаларнинг соғлом ривожланиши илмий-амалий тиббиёт марказига 5-сон буйруқ билан 14 феврал 2025 йил амалиетга тадбиқ этилди (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Илмий техник Кенгашининг 2025 йил 20 июндаги 20/34-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлик: такомиллаштирилган интеграциялашган клиник-диагностик ёндашувнинг жорий этилиши TORCH ва SARS-CoV-2 билан боғлиқ перинатал энцефалопатияларни эрта аниқлаш, хавф гуруҳини аниқ стратификация қилиш ва юқори хавфли чақалоқларда неврологик асоратларнинг олдини олиш имконини яратди. Ушбу ёндашув перинатал даврда мониторингни тизимли йўлга қўйиш, неонатал ёрдам сифатини ошириш ва болалар ногиронлиги ҳолатларини камайтириш орқали жамиятнинг умумий соғломлик даражасини яхшилашга хизмат қилди. Иқтисодий самарадорлик: такомиллаштирилган клиник-диагностик ёндашувни жорий этиш натижасида перинатал энцефалопатияларни эрта аниқлаш даражаси ортади, ортиқча лаборатор ва инструментал текширувлар сони 2,5 баробарга камайди. Бу эса бир неонатал бемор ҳисобига ўртача 6–8 соат врачлик меҳнат сарфини ва 300000–480000 сўмлик моддий ресурсларни тежаш имконини берди. Умуман олганда, 129 нафар чақалоқ иштирок этган тадқиқот мисолида умумий иқтисодий самара 45–60 миллион сўм атрофида баҳоланди. Шу тариқа, ишлаб чиқилган ёндашув перинатал ёрдам тизимида ташхислаш жараёнини оптималлаштириб, соғлиқни сақлаш муассасалари учун юқори иқтисодий самарадорликни таъминлади. Хулоса: такомиллаштирилган клиник-диагностик ёндашувни амалиётга жорий этиш перинатал энцефалопатияларни TORCH ва SARS-CoV-2 билан боғлиқ ҳолларда эрта аниқлаш, хавф гуруҳини аниқ стратификация қилиш ва индивидуал бошқарув тактикасига ўтиш имконини берди.
