Абдужалилова Машҳура Алишер қизининг
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Инглиз ва ўзбек тилларида уй-рўзғор буюмлари лексик бирликларининг прагматик тадқиқи” мавзусидаги 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик ихтисосликлиги бўйича
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам:
Илмий раҳбар: Хошимова Дилдора Мадаминовна, Филология фанлари доктори, профессор
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган давлат техника университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи: Исҳоқхон Ибрат номидаги Наманган давлат чет тиллари институти ҳузуридаги филология фанлари бўйича фалсафа доктори илмий даражасини берувчи PhD.03.05.05.2023.Fil.163.01. рақамли Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор Юлдашев Акмалжон Ғуломович; филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) Турсунов Акмалжон Ҳамиджонович.
Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади инглиз ва ўзбек тилларидаги уй-рўзғор буюмлари лексик бирликларини тилшуносликда ўрганилиши, диахроникаси ва асарларда берилишини таҳлил қилган ҳолда уларнинг лингвопрагматик жиҳатларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий йангилиги қуйидагилардан иборат:
- уй-рўзғор буюмлари лексикасини ижтимоий фарқланиши эмпирик асосда аниқланиб, улар кўпинча урф-одатлар ва анъаналар билан чамбарчас боғлиқлиги кўрсатилиб, уларнинг ижтимоий мавқе ва тил ишлатиш, коннотатив маънолар, эҳтиёжга асосланган муомала, ироник ёки киноявий қўлланиш каби прагматик хусусиятларини эркак ва аёл гендер роллари билан боғлиқлиги инглиз ва ўзбек тилларида очиб берилди;
- уй-рўзғор буюмлари номларига оид лексик бирликларнинг диахроник жиҳатдан тадрижий-тарихий жараёнларнинг ривожланиш босқичлари асосланиб, лексик бирликлар билан қўлланган паремиаларда тазод усули етакчилик қилиши мисоллар орқали далилланди;
- уй-рўзғор буюмлари номларига оид лексик бирликларнинг тасвирий воситалар: метафора, муболаға, жонлантириш ва ўхшатишлар орқали кўпроқ берилишига аниқлик киритилди, уй-рўзғор буюмлари номларига оид ўзбек тилидаги антропонимлар анъанавий ва оилавий аҳамиятга эга бўлса, инглиз тилидаги антропонимлар кўпроқ касбга оид ва функсионал маънода ишлатилиши тил ички қонуниятлари (лингвистик) ва ижтимоий маданий таъсирлар (экстралингвистик) омиллари асосида ифодаланганлиги аниқланди;
- “Меҳробдан чаён” асаридаги уй- рўзғор буюмларига оид лексик бирликларнинг прагмагтик жиҳатлари - бу лексик бирикларнинг характерлар ва воқеалар билан боғлиқлиги, уларнинг маданий ва ижтимоий аҳамияти аниқлик, ифодалилик, лўндалик мезони билан кўрсатилиб, “Wҳите фанг” асаридаги рўзғорга оид лексик бирликлар муқобил, аналогик таржималар орқали тажима қилинганлиги исботланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Инглиз ва ўзбек тилларида уй-рўзғор буюмларига оид лексик бирликларининг прагматик тадқиқи бўйича олинган тадқиқот натижалари қуйидаги ишларда жорийлаштирилган:
Уй-рўзғор буюмлари лексикасини ижтимоий фарқланиши эмпирик асосда аниқланиши, улар кўпинча урф-одатлар ва анъаналар билан чамбарчас боғлиқлиги уларнинг ижтимоий мавқе ва тил ишлатиш, коннотатив маънолар, эҳтиёжга асосланган муомала, ироник ёки киноявий қўлланиш, гендер роллари билан боғлиқ прагматик хусусиятларини инглиз ва ўзбек тилларида берилиши асосида уларни энг мақбул усуллар бўйича илмий-назарий тавсияларни шакллантириш назарда тутилганлиги ҳақида олинган илмий натижаларидан фойдаланилганлиги тоʻгʻрисида 2021-2023-йилларга мўлжалланган “ЭМИ (Энглиш ас а Медиум оф Инструcтион)” халқаро лойиҳа доирасида (Наманган муҳандислик-технология институти 2025-йил 3 мартдаги №793-024-сонли маълумотномаси) фойдаланилган. Натижада уй-рўзғор буюмлари номларига доир лексик бирликларнинг инглиз ва ўзбек тилларидаги лингво-прагматик, функсионал-структур хусусиятларини тилшунослик нуқтаи назаридан аниқлаш, соҳа терминологияси лексик сатҳининг бойиб бориш усулларининг ўзига хос жиҳатларига диахрон томондан ёндашиш, ҳар икки тилга бошқа тиллардан ўзлашган уй-рўзғор буюмлари номларига оид терминларнинг мазкур тилларга кириб келиши ва ўзлашишининг маданий, ижтимоий, ҳудудий омилларини ёритиш, ушбу соҳа терминларини таржима қилиш жараёнида туғиладиган муаммоларни аниқлаб, уларни энг мақбул усуллари бўйича илмий-назарий тавсияларни шакллантириш ҳамда рўзғорга оид терминларни стилистик воситалар сифатида тадқиқ этишга доир илмий хулоса ва натижалардан лойиҳанинг назарий асосини мустаҳкамлашда фойдаланилди;
Инглиз ва ўзбек тилларидаги уй-рўзғор буюмлари лексик бирликлари орқали ифодаланган метафора, муболаға, жонлантириш, ўхшатиш каби бадиий тасвирий воситаларнинг кўпроқ ифодаланганига аниқлик киритиш, бу лексик бирликларни инглиз ва ўзбек тилларидаги антропонимик омиллар асосида қиёсий таҳлил қилиш шунингдек, уй-рўзғор буюмлари лексикага оид тадқиқотлар ўрганилиб, уларнинг лексикасини ижтимоий фарқланишининг эмпирик асоси аниқланиб, уй-рўзғор буюмлари номлари билан боғлиқ прагматик хусусиятларини инглиз ва ўзбек тилларида тадқиқ қилиш ва илмий асослаш ҳақида олинган илмий хулосалардан 2023-2024-йилларда амалга оширилган АМ-ФЗ-201908172. “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” номли грант лойиҳасида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети 2025-йил 17-мартдаги № 01/4-98-сонли маълумотномаси). Натижада корпуслар уй-рўзғор буюмлари номларига оид терминлар ўзбекча ва инглизча терминологияси ва мутахассислик сўзлари билан бойитилган;
Уй- рўзғор буюмлари лексикасини диахроник жиҳатдан тарихий-тадрижий ривожланиш босқичларини асослаш, ушбу лексик бирликлар қўлланган паремиаларда тазод усули етакчилик қилишини таҳлиллар орқали далиллаш ҳамда “Меҳробдан чаён” асаридаги уй- рўзғор буюмларига оид лексик бирликларнинг прагмагтик жиҳатлари - бу лексик бирикларнинг характерлар ва воқеалар билан боғлиқлиги, уларнинг маданий ва ижтимоий аҳамияти аниқлик, ифодалилик, лўндалик мезони билан кўрсатилиб, “Wҳите фанг” асаридаги рўзғорга оид лексик бирликлар муқобил, аналогик таржималар орқали тажима қилинганлиги ҳақида олинган илмий хулосалардан Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон-24” ижодий бирлашмаси “Ўзбекистон” телерадиоканали ижодкорлари томонидан “Адабий жараён”, “Таълим ва тараққиёт” радиоешиттиришлар ссенарийсини тайёрлашда 2024-2025 йиллар давомидаги эфирларда (“Ўзбекистон Миллий Телерадиокомпанияси” Дмсининг 2025 йил 21 июлдаги 05-09-1206-сонли маълумотномаси) фойдаланилди. Натижада телекўрсатув ва эшиттиришлар учун тайёрланган материалларнинг мазмуни мукаммаллашган ҳамда инглиз ва ўзбек тилларидаги уй-рўзғор буюмлари номларига оид сўзларнинг лингво-прагматик ва дериватив таҳлили илмий далилларга бой бўлиши таъминланган ва тўғридан-тўғри кўрсатувда кенг фойдаланилган.
