Раҳимова Гулрух Сидиқовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Азнек кони фосфоритларини қайта ишлаш асосида суюқ ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш», 02.00.13 ‒ Ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.3.PhD/Т5832.
Илмий раҳбар: Хуррамов Наврузбек Ибраимович, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети, DSc.17/7.06.2024.К/Т.06.03.
Расмий оппонентлар: Маматалиев Абдурасул Абдумаликович, техника фанлари доктори, профессор; Эркаев Актам Улашевич, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Қорақалпоқ давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Азнек кони фосфоритларини нитрат, сулфат-нитрат кислотали қайта ишлаш орқали фторсизланган комплекс суюқ минерал ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Ташкура ва Азнек кони фосфоритларининг кимёвий ва минерологик таркиблари таққосий таҳлиллари асосида Азнек кони фосфоритларининг таркибида карбонат миқдори камлиги аниқланган;
фосфорит хом ашёсини кислотали парчалаш орқали суюқ ўғитлар олишда ҳарорат (40-50оC), вақт давомийлиги (60-240 дақиқа) ва кислота нормалари (100-110) таъсири ўрганилиб, оптимал параметрлар ўрнатилган, эритмадаги калсий модули 0,3 камайишини гипс ва морденит минералларининг кислотага барқарорлиги аниқланган;
кислотали парчалашда фосфорит таркибидаги фторнинг фазалараро тақсимотига технологик омиллар таъсири ўрганилиб газ ва қаттиқ фазага 98%дан ортиқроқ фтор ўтиши аниқланган;
парчалаш жараёнининг интенсивлигини ошириш мақсадида нитрат ва сулфат кислоталар аралашмалари ёрдамида фосфоритни қайта ишлаш амалга оширилган. Сулфат кислота консентрацияси 76% дан ошмаганда кўпикланиш бартараф этилиб реакция охиригача бориши аниқланган;
Ҳосил бўлган фторли чўкмаларни 400°C атрофида термик ишлов бериб фторсиз (<0,5%) секин эрувчи фосфорли ўғит олиш мумкинлиги исботланган;
ИCП ва СЕМ таҳлиллари асосида олинган комплекс суюқ ўғитлар таркибида ўсимликлар ривожланиши учун муҳим бўлган микроелементлар (Фе – 76,3 мг/л; Cо – 2,7 мг/л; Зн – 8,8 мг/л; Cу – 3,1 мг/л ва Мн – 68,5 мг/л) борлиги исботланган.
Азнек кони фосфоритларининг таркибини чуқур ўрганган ҳолда олиб борилган лаборатория тажриба-синовларига асосланиб хомашёни кислотали қайта ишлаш орқали фторсизланган комплекс суюқ ўғитлар олишнинг принципиал технологик схемаси ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Азнек кони фосфорит хом ашёсини кислотали қайта ишлаш асосида суюқ ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Азнек кони фосфоритларини қайта ишлаш асосида суюқ ўғитлар олиш усули “Электрокимёзавод” АЖ-ҚКнинг “2026-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалари рўйхати”га киритилган (“Электрокимёзавод” АЖ ҚҚнинг 2025 йил 18 июлдаги 78-сонли маълумотномаси). Натижада, фосфорит хомашёсидан кислотали қайта ишлаш ва босқичли аммониялаш асосида суюқ ўғитлар олиш имконини беради;
кислоталар аралашмаси 90:10 нисбатида қўшимчалардан тозаланган (фторсизлантирилган) суюқ ўғитлар олишда усули “Электрокимёзавод” АЖ-ҚКнинг “2026-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалари рўйхати”га киритилган (“Электрокимёзавод” АЖ ҚКнинг 2025 йил 18 июлдаги 78-сонли маълумотномаси). Натижада, тажриба синов ишларида олинган суюқ ўғитлар таркибидаги микроелементларнинг миқдорларини аниқлаш имконини беради.