Анданиязова Дилрабо Рўзиқуловнанинг “Ўзбек тилида муваққат ономастик бирликларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари” мавзусидаги

филология фанлари    доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.  
Ўзбек тилида муваққат ономастик бирликларнинг бадиий-эстетик хусусиятлари, 10.00.01 – Ўзбек тили. (Филология фанлари). 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2.DSc/Fil537 
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти.
Илмий маслаҳатчи: Маҳмудов Низомиддин, филология фанлари доктори, профессор. 
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.03 рақамли Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор Ўразбоев Абдулла Дурдибаевич, филология фанлари доктори, профессор Маматов Абди Эшонқулович, филология фанлари доктори (DSc), доцент Умурзоқова Марҳабо Эгамбердиевна. 
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети. 
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади муваққат ономастик бирликларнинг бадиий-эстетик хусусиятларини ёритишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
муваққат ономастик бирликларининг бир марта қўлланишга мосланганлик, матнга боғлиқлик, анормаллик, таъсирчанлик, индивидуаллик, рамзийлик, кўникилмаганлик каби хусусиятлари далилланган; 
муваққат ономастик бирликларнинг бадиий матннинг эстетик идрок этилишини янада қулайлаштириши, адабий асарнинг ғоявий мазмуни ва муаллиф бадиий мақсадини юзага чиқаришга хизмат қилиши, матнлараро алоқадорликни таъминлаши ва образлиликни юзага келтириши каби лингвопоетик вазифаларни бажариши исботланган;
ўзбек миллий ономастика анъаналари асосида юзага келган Ғулистон, Қуёшистон, Йўққулобод, Хасисхўжа, Тупроқбиби каби муваққат ономастик бирликларнинг, шунингдек, ўзбек миллий ономастика анъаналарига мос келмайдиган Хон Ман Мен, Мен Хон Ман, Фалончиян, Туробадзе, Гугушидзе, Фалония, Қаҳратония сингари номларнинг муаллиф бадиий ниятига кўра ҳосил қилингани асосланиб, уларнинг реал номлардан фарқи очиб берилган;
Мустафоқулов – Мустақил домла, Ишларбек – Шиларбек каби ономастик трансформация, Боқизавр, Ранжком сингари ономастик контаминация, Билмасвой, Билағон сингари бадиий таржималар асосида юзага келган номларнинг матндаги аҳамияти асосланган; 
муваққат ономастик бирликларнинг баҳолаш вазифаси Мангуқут, Тонгёруғ, Мангуҳаёт, Тонгли, Қувноқбой, Қуёшистон, Саломобод каби ижобий маъно ҳамда Хасисхўжа, Қоғоз Бозов, Ебтўймасов, Ғийбатилло, Қаҳратония каби салбий маъно ифодаловчи муваққат номлар таҳлили асосида очиб берилган. 
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Ўзбек тилида муваққат ономастик бирликларнинг бадиий-эстетик хусусиятларини ўрганиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ўзбек миллий ономастика анъаналари асосида юзага келган Ғулистон, Қуёшистон, Йўққулобод, Хасисхўжа, Тупроқбиби каби муваққат ономастик бирликларнинг, шунингдек, ўзбек миллий ономастика анъаналарига мос келмайдиган Хон Ман Мен, Мен Хон Ман, Фалончиян, Туробадзе, Гугушидзе, Фалония, Қаҳратония сингари номларнинг муаллиф бадиий ниятига кўра ҳосил қилиниши, уларнинг реал номлардан фарқи ёритилган хулосаларидан ОТ-Ф1-78 рақамли “Ҳозирги глобаллашув даврида ўзбек тили, унинг тарихий тараққиёти ва истиқболлари (вазифавий услублар таҳлили асосида)” мавзусидаги (2017-2020) фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Фанлар академиясининг 2025-йил 3-июлдаги 3/1255-1634-сон маълумотномаси). Натижада фундаментал лойиҳанинг ўзбек тилининг бадиий услуби тараққиёти ҳақидаги қисмларининг янги тушунчалар ва терминологик бирликлар билан бойитилишига эришилган;
муваққат ономастик бирликларнинг рамзийлик, матн билан боғлиқлик, анормаллик, ижодийлик, таъсирчанлик ва индивидуаллик каби асосий хусусиятлари ва уларнинг бадиий матнни шакллантиришдаги ўрни ҳақидаги хулоса ва тавсиялардан; ном ҳамда жамият муносабатлари инъикосида антропоним ва топонимларнинг ўрнига оид илмий-назарий фикрлардан ИЛ-21071156 рақамли “Антропоцентрик тилшунослик терминлари изоҳли луғатини тузиш ва нашр қилиш” (луғатнинг мобил иловаси ва вебсайтини яратиш) мавзусидаги
(2021-2022) инновацион лойиҳада фойдаланилган. (Фанлар академиясининг
2025-йил 3-июлдаги 3/1255-1634-сон маълумотномаси). Натижада замонавий ўзбек тилшунослиги ономастик бирликларнинг лингвопоетик, лингвомаданий хусусиятлари билан боғлиқ терминлар билан бойитилишида тадқиқот иши зарурий манба вазифасини ўтаган;
муваққат ономастик бирликларнинг бадиий матннинг эстетик идрок этилишини янада қулайлаштириши, адабий асарнинг ғоявий мазмуни ва муаллиф бадиий мақсадини юзага чиқаришга хизмат қилиши, матнлараро алоқадорликни таъминлаши ва образлиликни юзага келтириши каби вазифалари, шунингдек, ўзбек халқининг дунёқараши, турмуш тарзи, қадриятлари, феъл-атвори, эътиқод ва анъаналарини акс эттирган муваққат ономастик бирликлар ва уларнинг ижодкор бадиий ниятини ёритишдаги аҳамияти ҳақидаги хулосалардан ФА-Ф-1-005 рақамли “Қорақалпоқ фолклоршунослиги ва адабиётшунослик тарихини тадқиқ қилиш” номли фундаментал лойиҳада (2017-2020) фойдаланилган. (Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институтининг 2025-йил 9-июлдаги 394/2-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳанинг фолклор асарларидаги киши номлари, жой номларининг бадиий-эстетик хусусиятлари ҳақидаги қисмлари янги таҳлиллар ва тушунчалар билан бойитилган;
ономастик бирликларнинг халқ тарихи, маданияти ва тилининг кўп асрлик тажрибаси ва  анъаналарини ўзида акс эттириши, бадиий матнда эса экспрессивликни таъминлаши билан боғлиқ илмий хулосалар ва тавсиялардан “2023 КА 171 Мобилитй Ҳигҳер Эдуcатион студенц (Эрасмус+)” номли грантда (2023–2024) фойдаланилган. (Қўқон давлат университетининг 2025-йил 30-августдаги 70-сон маълумотномаси). Натижада номлар ва уларнинг вазифалари бўйича маълумотлар такомиллаштирилган; 
она тилимизнинг қимматли бойлиги бўлган киши номлари, жой номлари, уларнинг жамиятдаги ва бадиий матндаги ўрни ҳақидаги илмий хулосалар ва материаллардан “Ўзбекистон” телерадиоканали томонидан эфирга узатилган “Хулоса ўзингиздан” кўрсатувини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телеканали”нинг 2025-йил 8-июлдаги 04-16-1499-сон маълумотномаси). Натижада телекўрсатувнинг фактик материаллар билан бойитилишига ва мазмунли бўлишига эришилган; 
ўзбек халқининг узоқ йиллик миллий қадриятларини ўзида акс эттирган номларнинг бадиий матндаги турли вазифалари, бадиий матндаги номларни таҳлил қилиш бўйича илмий қарашлар ва хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалининг “Бедорлик”, “Ижод завқи”, “Таълим ва тараққиёт”, “Миллат ва маънавият” эшиттиришлари ссенарийсини ёзишда фойдаланилган ва муаллиф билан суҳбатлар уюштирилган. (“Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалининг 2025-йил 10-июлдаги 26-36-1019-сон маълумотномаси). Натижада мазкур эшиттиришлар учун тайёрланган материалларнинг илмий далиллар билан таъминланишига эришилган.