Абдулазизхожиева Рухона Баходир қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақидаги эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Андижон вилоятида яшовчи 1-тур қандли диабет катта ёшдаги беморларда Covid -19 инфекциясининг кечиш хусусиятлари» 14.00.03 – Эндокринология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.PhD/Tib 3487.
Илмий раҳбар: Алимова Насиба Усмановна, тиббиёт фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Андижон давлат тиббиёт институти, DSc.04/30.11.2024.Tib.95.02.
Расмий оппонентлар: Халикова Адлия Омануллаевна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Джураева Азиза Шахзадаевна, тиббиёт фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Андижон вилоятида яшовчи 18-40 ёшдаги 1-тур қандли диабет беморларда COVID-19 инфекцияси кечишини баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бора Андижон вилоятидаги кўп марказли эпидемиологик тадқиқот асосида Covid-19 инфекцияси 1-тур қандли диабетни келтириб чиқарувчи омил сифатида исботланган ва унинг 1-тур қандли диабет билан касалланишнинг 1,5 баробарга ошиши сабабчиси эканлиги аниқланган;
1-тур қандли диабет билан Covid-19 инфекциясида ўтказган беморлар орасида касалликнинг давомийлиги, қайталаниш частотаси ва зарарланиш ҳажмининг модификацияланувчи хатар омили углеводлар миқдори билан кўп босқичли узвий боғлиқлиги исботланган;
SARS CoV-2 инфекциясининг кечиши хусусиятларининг 1-тур қандли диабет касаллигининг компенсация ва декомпенсация босқичлари ривожланишига таъсири аниқланган ва Covid-19 инфекцияси натижасида томирлар эндотелиал дисфункцияси билан боғлиқ гемостаз тизимининг бузилишлари натижасида тромбоэмболик асоратлар ривожланишида NbA1с кўрсаткичларинг ўрни исботланган;
ишлаб чиқилган алгоритмни клиник амалиётга жорий қилиниши самарадорлиги Covid-19 инфекцияси ўтказган қандли диабет 1-тур беморларда касаллик давомийлигини қисқариши, касаллик асоратлари сонини озайиши ва инсулинотерапияда шахсийлаштирилган ёндашув даволаш тадбирлари самарадорлигининг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши
Андижон вилоятида яшовчи 18-40 ёшли 1-тур қандли диабет билан беморлар орасида Covid-19 инфекциясининг кечиш хусусиятлари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: илк бора Андижон вилоятидаги кўп марказли эпидемиологик тадқиқот асосида Covid-19 инфекцияси 1-тур қандли диабетни келтириб чиқарувчи омил сифатида исботланган ва унинг 1-тур қандли диабет билан касалланишнинг 1,5 баробарга ошиши сабабчиси эканлиги аниқланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институтининг кенгашининг 20.06.24 йилдаги йиғилишида №01-02/у-т-31-сон билан тасдиқланган “Қандли диабет 1-тур Covid-19 ўтказган беморларда инсулинтерапияни оптималлаштириш” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган ва РИЭИАТМ Фарғона филиали (24.08.2024 йилдаги 48-сонли буйруқ) ҳамда РИЭИАТМ Андижон филиали (11.11.2024 йилдаги 01/5281-сонли буйруқ) амалий фаолиятига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2025 йил 15.02даги 12-сонли баённомаси). Ижтимоий самарадорлиги: олинган тадқиқот натижаларининг амалиётга жорий килиниши қандли диабет 1-тур Covid-19 инфекцияси ўтказган беморларни гликемик компенсацияга эришиш, асоратларини эрта аниқлаш, ўлим хавфи омилларини олдини олиш, инсулинтерапияни оптималлаштириш ва самарали даволаш тизимини яратиш имконини берган. Иқтисодий самарадорлиги: мамлакатимизда истиқомат қилаётган 1-тур қандли диабет Covid-19 инфекцияси ўтказган беморларни гликемик компенсацияга эришиш, диабет асоратларини олдини олиш ва инсулинтерапияни оптималлаштириш ёрдамида изоҳланган ва тадқиқот кўлами бўйича (n=65) 138874635 сўм бюджет маблағлари тежалишига имкон беради. Хулоса: Андижон вилоятида илк бора ўтказилган кўп марказли эпидемиологик тадқиқот асосида Covid-19 инфекцияси ўтказган беморлар орасида 1-тур қандли диабетнинг тарқалиши 15,7% дан 21,6% гача ошганлиги тасдиқланган ва Covid-19 инфекцияси хавф омили мавжудлигида беморларда инсулинтерапияни оптималлаштириш, булар ўз навбатида касаллик асоратларини даволашга кетадиган ҳаражатларни камайтириш ва қандли диабет касаллиги бор беморларнинг ҳаёт сифати яхшиланиши имконияти билан изоҳланади.
иккинчи илмий янгилик: углеводлар миқдори билан кўп босқичли узвий боғлиқлиги исботланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институтининг кенгашининг 20.06.24 йилдаги йиғилишида №01-02/у-т-31-сон билан тасдиқланган “Қандли диабет 1-тур СOVID-19 ўтказган беморларда инсулинтерапияни оптималлаштириш” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган ва РИЭИАТМ Фарғона филиали (24.08.2024 йилдаги 48-сонли буйруқ) ҳамда РИЭИАТМ Андижон филиали (11.11.2024 йилдаги 01/5281-сонли буйруқ) амалий фаолиятига жорий этилган(Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2025 йил 15.02даги 12-сонли баённомаси). Ижтимоий самарадорлиги: Covid-19 инфекцияси ўтказган беморларда гликемик компенсацияга эришиш, асоратларини эрта аниқлаш, ўлим хавфи омилларини олдини олиш, инсулинтерапияни оптималлаштириш ва самарали даволаш тизимини яратиш имконини берган. Иқтисодий самарадорлиги: мамлакатимизда истиқомат қилаётган 1-тур қандли диабет Covid-19 инфекцияси ўтказган беморларни гликемик компенсацияга эришиш ва диабет асоратларини олдини олишда модифицирланувчи хавф омилларини бартараф этиш ва инсулинтерапияни оптималлаштиришда модифицирланмаган хавф омилларини хисобга олиб ёндошиш тавсия қилинган. Хулоса: Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти қўлга киритилган натижалар асосида шаклланган амалий тавсияларнинг тадбиқ этилиши, уларни даволашда постпрандиал гликемияни баҳолашда углевод алмашинувининг субоптимал кўрсаткичлари хавф омилларини ҳисобга олган ҳолда эрта ташхислаш, инсулинтерапияни оптималлаштириш ва даволаш режасини тузиш билан изоҳланади.
учинчи илмий янгилик: SARS CoV-2 инфекциясининг кечиши хусусиятларининг 1-тур қандли диабет касаллигининг компенсация ва декомпенсация босқичлари ривожланишига таъсири аниқланган ва Covid-19 инфекцияси натижасида томирлар эндотелиал дисфункцияси билан боғлиқ гемостаз тизимининг бузилишлари натижасида тромбоэмболик асоратлар ривожланишида NbA1с кўрсаткичлари ўрни иисботланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институтининг кенгашининг 20.06.24 йилдаги йиғилишида №01-02/у-т-31-сон билан тасдиқланган “Қандли диабет 1-тур Covid-19 ўтказган беморларда инсулинтерапияни оптималлаштириш” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган ва РИЭИАТМ Фарғона филиали (24.08.2024 йилдаги 48-сонли буйруқ) ҳамда РИЭИАТМ Андижон филиали (11.11.2024 йилдаги 01/5281-сонли буйруқ) амалий фаолиятига жорий этилган(Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2025 йил 15.02даги 12-сонли баённомаси). Ижтимоий самарадорлиги: Covid-19 инфекцияси ўтказган қандли диабет касаллиги бор беморларда НbА1с кўрсаткичлари юқори фоизларда эканлиги исботланганлиги натижасида Covid-19 инфекциясининг қандли диабет касалликларига таъсирини билган холда уларни назоратлаш ва даволаш алгоритмларига ўзгартириш киритиш бу беморларда диабет касаллигин ўткир ва сурункали асоратлари кўпайиши ва гипергликемик комага ўтиши холатларини олдини олиш алгоритмини қўллаш бу беморларда комага тушмаслик, ногиронлик аломатлари авж олишига ўтмаслиги чораларини кўришга имкон беради. Иқтисодий самарадорлиги: Covid-19 пандемияси натижасида Андижон вилоятида яшовчи қандли диабет 1-тур қандли диабет беморларни эрта ташхислаш ва диспанзеризация қилиш алгоритмлари ишлаб чиқилганлиги асоратлар даражасини камайтириши натижасида реабилитация вақти қискаришини таъминлаб, беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилашга имкон берди ва натижаларнинг маблағ тежалиши, мукаммаллаштирилган ташхислаш жараёнини таъминланади. Беморларни шифохонада ётиш 7,5 миллион сўмдан 15 миллион сўмгача турса, ушбу патологияни амбулатория шароитида даволаш 1.104.400 миллион сўмдан камроқ, яъни 7 баравар арзонроқ бўлади. Хулоса: Ковид-19 инфекцияси ўтказган беморларга ишлаб чиқилган алгоритмни қўллашда ҚД 1-тур касаллигида НbА1с кўрсаткичлари < 7ммоль/л дан паст, яъни компенсация даврида ушлаб туриш касаллик асоратларини олдини олишнинг оптимал стратегияси ҳисобланади.
тўртинчи илмий янгилик: ишлаб чиқилган алгоритмни клиник амалиётга жорий қилиниши самарадорлиги Covid-19 инфекцияси ўтказган қандли диабет 1-тур беморларда касаллик давомийлигини қисқариши, касаллик асоратлари сонини озайиши ва инсулинотерапияда шахсийлаштирилган ёндашув даволаш тадбирлари самарадорлигининг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини исботланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институтининг кенгашининг 20.06.24 йилдаги йиғилишида №01-02/у-т-31-сон билан тасдиқланган “Қандли диабет 1-тур Covid-19 ўтказган беморларда инсулинтерапияни оптималлаштириш” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган ва РИЭИАТМ Фарғона филиали (24.08.2024 йилдаги 48-сонли буйруқ) ҳамда РИЭИАТМ Андижон филиали (11.11.2024 йилдаги 01/5281-сонли буйруқ) амалий фаолиятига жорий этилган(Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2025 йил 15.02даги 12-сонли баённомаси). Ижтимоий самарадорлиги: олинган илмий натижаларни амалиётга жорий этиш тиббиёт муассасаларида профилактика ёрдами сифатини оширадиган янги усулни жорий этишга имкон берди: ушбу илмий янгилик Covid-19 инфекцияси ўтказган қандли диабет 1-тур 18 - 40 ёшгача бўлган беморларда инсулинтерапияга бўлган эҳтиёжлари таҳлил қилиниб уларга суткалик инсулин эҳтиёжидан баланд эҳтиёжга эга эканлиги, қандли диабет касаллигида тез ривожланиши мумкин бўлган асоратларни олдини олишга имкон беради. Иқтисодий самарадорлиги: илмий янгиликдан фойдаланиш қандли диабет 1- тур Covid-19 инфекцияси ўтказган беморларда ўткир асоратларни 13,7% дан 2,4% га, сурункали асоратларни 17,6% дан 7,3% га ва ўлим кўрсатгичини 7,8% дан 2,4% га камайтиришга имкон берди. Натижада тадқиқот кўлами бўйича (n=65) 138874635 сўм бюджет маблағлари тежалишига имкон беради. Хулоса: Андижон вилоятида яшовчи 1-тур қандли 18 - 40 ёшгача бўлган беморларда Covid-19 инфекциясининг кечиш хусусиятлари ўрганиш касаланишни олдини олиш муҳим ижтимоий ва иқтисодий вазифадир. Давлат ва тиббиёт муассасалари 1-тур қандли диабет 18 - 40 ёшгача беморларда Covid-19 инфекциясининг кечиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда профилактика ва даволаш дастурларини жорий этиш ва амалга оширишга алоҳида эътибор қаратишлари керак.
