Кадирова Азиза Шавкатовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Турли ёш тоифаларидаги аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг клиник-патогенетик хусусиятлари, диагностикаси ва даволашни оптималлаштириш», 14.00.13-Неврология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2.PhD/Tib3805.
Илмий раҳбар: Рахматуллаева Гулнора Кутпитдиновна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат тиббиёт университети, DSc.04/05.05.2023.Tib.30.04.
Расмий оппонентлар: Раимова Малика Мухамеджановна тиббиёт фанлари доктори, профессор; Джурабекова Азиза Тахировна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот номи: Абу Али ибн Сино номидаги Бухоро давлат тиббиёт институти.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг ривожланишида генетик, гормонал, метаболик ва психоэмоционал хавф омиллари ўртасидаги ўзаро патогенетик боғлиқликни аниқлаш, эрта диагностика ва терапия усулларини оптималлаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг ривожланишида ёшга оид фарқланувчи этиопатогенетик омиллар тахлил қилиниб, фертил ёшдаги аёлларда цереброваскуляр касалликлар ирсий тромбофилия ва генетик мутациялар билан, постменопаузал ёшда эса қон-томир ва метаболик ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқлиги аниқланган;
фертил ёшдаги аёлларда цереброваскуляр касалликлар ривожланишида MTHFR C677T, F5 G1691A, F2 G20210A ва PAI-1 4G/5G ген полиморфизмларининг гипергомоцистеинемия, тромбофилия ва эндотелиал дисфункция билан боғлиқлиги ҳамда уларнинг артериал гипертония, дислипидемия ва акушерлик анамнези билан биргаликда ишемик касалликларнинг эрта ва оғир кечишини белгилайдиган асосий молекуляр-генетик омиллар экани асосланган;
ёш аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг ривожланиш хавфини баҳолашда, клиник кўрсаткичлар меъёрда сақланган ҳолатларда ҳам яширин ирсий тромбофилияни эрта аниқлашда молекуляр-генетик скринингни қўллаш инсульт хавфини эрта башорат қилиши исботланган;
генетик мутация тури, ёшга оид физиологик хусусиятлар ва тромбофилия ҳолатини ҳисобга олган ҳолда цереброваскуляр касалликлар учун дифференциал даво мезони ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
аёлларда цереброваскуляр касалликларни аниқлаш ва даволашда генетик профил ҳамда ёш тоифасини инобатга олган индивидуал ёндашувлар бўйича олинган натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: аёлларда аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг ривожланишида ёшга оид фарқланувчи этиопатогенетик омиллар илмий жиҳатдан асосланиб, фертил ёшдаги аёлларда касалликнинг генетик тромбофилия ва мутациялар билан, постменопаузал ёшда эса қон-томир ва метаболик ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқлигини кўрсатувчи таклифлар Тошкент тиббиёт академиясининг мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши қарори билан 2024 йил 22 августда тасдиқланган «Алгоритм клинико-неврологической диагностики острого нарушения мозгового кровобращения у лиц молодого возраста с гиперкоагуляционном синдромом» номли услубий тавсияномага киритилган бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, №08-24/350-т. Тадқиқот натижалари Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Сурхондарё вилояти филиали клиник амалиётига (2025 йил 28 апрелдаги № 94-Т буйруғи) ва Тиббиёт ходимларини малакасини ошириш маркази кўп тармоқли клиникасига (2025 йил 13 февралдаги № 36 буйруғи) жорий этилди. Ижтимоий самарадорлик: ёш гуруҳларда клиник намоён бўлишидан олдин скрининг ўтказиш имконияти яратилди, бу эса юқори хавф гуруҳларини аниқлаш ва профилактик тадбирларни эртароқ бошлаш имконини берди. Иқтисодий самарадорлик: ишемик инсульт билан касалланган аёл беморни бир йил давомида кузатиш ва даволаш харажатлари - стационар даволаш (тахминан 5000000 сўм), дори-дармонлар ( 1000000 сўм), амбулатор кузатув ва лаборатория текширувлари (3 00000 сўм) - жами 1200000 сўмни ташкил этади. Скрининг орқали касалликка мойиллик эрта аниқланганда бу харажатлар 9400000 сўмгача тушади, яъни ҳар бир беморга 2600000 сўм иқтисодий фойда (12000000 – 9400000). 30 нафар аёлни қамраб олган ҳолда умумий иқтисодий самара 78000000 сўмни ташкил қилади. Хулоса: ёш аёлларда генетик детерминанталарни аниқлаш инсультнинг эрта скрининги ва индивидуал профилактикасини асослаш имконини берди, бу эса инсульт ҳолатларини камайтириш ва соғлиқни сақлаш тизими харажатларини оптималлаштиришга ёрдам беради.
иккинчи илмий янгилик: фертил ёшдаги аёлларда ишемик ҳодисалар ривожланиши билан боғлиқ MTHFR C677T, F5 G1691A, F2 G20210A ва PAI-1 4G/5G ген полиморфизмларининг гипергомоцистеинемия, тромбофилия ва эндотелиал дисфункция билан боғлиқлиги, шунингдек ишемик касалликларнинг эрта ва оғир кечишини белгилайдиган асосий молекуляр-генетик омиллар эканини кўрсатувчи таклифлар Тошкент тиббиёт академиясининг мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши қарори билан 2024 йил 22 августда тасдиқланган «Алгоритм клинико-неврологической диагностики острого нарушения мозгового кровобращения у лиц молодого возраста с гиперкоагуляционном синдромом» номли услубий тавсияномага киритилган бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, №08-24/350-т. Тадқиқот натижалари Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Сурхондарё вилояти филиали клиник амалиётига (2025 йил 28 апрелдаги № 94-Т буйруғи) ва Тиббиёт ходимларини малакасини ошириш маркази кўп тармоқли клиникасига (2025 йил 13 февралдаги №36 буйруғи) жорий этилди. Ижтимоий самарадорлик: генетик жиҳатдан мойил аёл беморларни эрта аниқлаш имкони яратилди, бу эса уларнинг хабардорлигини ошириш, профилактик кузатувни ташкил этиш ва натижада репродуктив ҳамда меҳнат салоҳиятини сақлаб қолишга хизмат қилади. Иқтисодий самарадорлик: мойилликни эрта аниқлаш ва ишемик ҳолатларнинг олдини олиш имконияти орқали харажатларни сезиларли даражада камайтириш мумкин. Фертил ёшдаги аёлларда скрининг жорий этилганда бир беморни бир йил мобайнида кузатиш ва профилактик даволаш харажатлари (маслаҳатлар, профилактик терапия ва генетик тестларни ўз ичига олган ҳолда - тахминан 1400000 сўм) инсульт ривожланган ҳолдаги даволаш харажатларига (йилига 12000000 сўмгача) нисбатан анча паст ҳисобланади. Демак, бир бемор учун йилига 10600000 сўмгача тежамга эришиш мумкин бўлади, бу эса мазкур моделни эрта аралашув дастурлари доирасида юқори самарали деб баҳолаш имконини беради. Хулоса: полиморфизмларни ишемик инсультлар предиктори сифатида аниқлаш репродуктив ёшдаги аёлларда эрта ташхис аниқлигини ошириш, шунингдек, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан самарадорлиги исботланган персоналлаштирилган профилактикани жорий этиш имконини яратади.
учинчи илмий янгилик: ёш аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг ривожланиш хавфини баҳолашда, клиник кўрсаткичлар меъёрда сақланган ҳолатларда ҳам яширин генетик тромбофилияни эрта аниқлашда молекуляр-генетик скринингни қўллаш инсульт хавфини эрта башорат қилиш имконини бериши ҳақидаги таклифлар Тошкент тиббиёт академиясининг мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши қарори билан 2024 йил 22 августда тасдиқланган «Методы лабораорно-инструментальной диагностики острого нарушения мозгового кравообщения у лиц молодого возраста с гиперкоагуляционным синдромом» номли услубий тавсияномага киритилган бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, № 08-24/350-т. Тадқиқот натижалари Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Сурхондарё вилояти филиали клиник амалиётига (2025 йил 28 апрелдаги № 94-Т буйруғи) ва Тиббиёт ходимларини малакасини ошириш маркази кўп тармоқли клиникасига (2025 йил 13 февралдаги № 36 буйруғи) жорий этилди. Ижтимоий самарадорлик: ушбу ёндашув эрта ташхис қўйиш имкониятларини кенгайтириш ва аввал аниқланмаган хавф гуруҳлари учун профилактик кузатувни таъминлаш имконини берди. Бу, айниқса, инсультлар бўйича оилавий тарихга, ТИА эпизодларига, шунингдек, туғруқдан кейинги ёки гормонал фон ўзгариши даврида кузатилган тромботик асоратларга эга аёллар учун долзарб ҳисобланади. Иқтисодий самарадорлик: Генетик холат ҳақидаги маълумотлар мавжуд бўлмаган ва юқори ирсий хавфга эга деб гумон қилинган аёллар учун тўлиқ лаборатор таҳлиллар ( ўртача 600000 сўм), камида икки мутахассис билан маслаҳатлашув, шунингдек, антиагрегантлар, антигипертензив ва гиполипидемик воситаларни ўз ичига олган эмпирик даволаш курслари талаб этилади. Хулоса: таклиф этилган ташхис модели нафақат иқтисодий жиҳатдан асосланган, балки хатарни эрта аниқлаш имконини оширади, бу эса ёш аёлларда цереброваскуляр патологияни бошқаришда индивидуал ёндашувни таъминлайди.
тўртинчи илмий янгилик: генетик мутация тури, ёшга оид физиологик хусусиятлар ва тромбофилия ҳолатини ҳисобга олган ҳолда цереброваскуляр касалликлар учун дифференциал даво мезони ишлаб чиқилиб, унинг ишлатилиши индивидуал терапия тактикаси ва клиник натижаларни яхшилашга хизмат қилишини кўрсатувчи таклифлар Тошкент тиббиёт академиясининг мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши қарори билан 2024 йил 22 августда тасдиқланган «Методы лабораторно-инструментальной диагностики острого нарушения мозгового кравообщения у лиц молодого возраста с гиперкоагуляционным синдромом» номли услубий тавсияномага киритилган бўлиб, улар Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, № 08-24/350-т. Тадқиқот натижалари Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Сурхондарё вилояти филиали клиник амалиётига (2025 йил 28 апрелдаги № 94-Т буйруғи) ва Тиббиёт ходимларини малакасини ошириш маркази кўп тармоқли клиникасига (2025 йил 13 февралдаги № 36 буйруғи) жорий этилди. Ижтимоий самарадорлик: меҳнатга лаёқатлиликни сақлаб қолиш ва ногиронлик ҳолатларини камайтириш орқали аҳоли саломатлигини яхшилашда намоён бўлади. Иқтисодий самарадорлик: бир беморни даволаш харажатлари ўртача 12000000 сўмни ташкил этади, рецидив хавфи 50% га камайганда эса 6000000 сўм тежалади. 30 нафар беморда бу кўрсаткич 180000000 сўмни ташкил қилади. Хулоса: Генетик асосланган дифференциал даво алгоритмининг жорий этилиши аёлларда цереброваскуляр касалликларнинг олдини олиш, қайталаниш ҳолатларини камайтириш ва даволаш самарадорлигини оширишга хизмат қилади.