Рихсиева Дилором Фуркат қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Мактабгача ёшдаги болаларда сут тишлари кариеси профилактикасини такомиллаштириш» 14.00.21 – Стоматология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.PhD/Tib3608.
Илмий раҳбар: Абдуллаев Жахонгир Равшанович, тиббиёт фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат стоматология институти, DSc.04/30.12.2019.Tib.59.01.
Расмий оппонентлар: Гулямов Сурат Саидвалиевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Беленова Ирина Александровна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: С.Д.Асфандияров номли Қозоғистон миллий тиббиёт университети (Қозоғистон).
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Мактабгача ёшдаги болаларда сут тишлари кариесининг хавф даражасини баҳолаш орқали профилактика усулини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Ўзбекистонда мактабгача ёшдаги болаларда кариеснинг маҳаллий хавф омилларини бошқариш ва янги кариоз жараёнлар пайдо бўлишини камайтиришда, сўлакнинг субклиник кўрсаткичлари (pH муҳити, буфер сиғими, секреция тезлиги, стрептококк мутанс, лактобациллус бактериялари миқдори) тезкор-тест усули орқали стоматологик клиника шароитида аниқланган;
мактабгача ёшдаги болаларда кариес ривожланишини башорат қилиш, кариоз жараёнларни бошқариш ва асоратларини олдини олишга йўналтирилган, хавф омиллари асосида кариес хавфини 3 даражада (юқори, ўрта ва паст) аниқловчи комлекс тест дастур ишлаб чиқилган;
тишларида кариес мавжуд бўлмаган болаларда сўлакдаги стрептококк мутанс миқдорининг 10ˆ5 КҲБ/мл дан ошиши, pH кўрсаткичининг ˂6.5 дан, буфер сиғимининг pH ˂5.0 дан пасайиши натижасида 15% болаларда кариес хавф даражаси кўрсаткичи юқори эканлиги клиник аниқланган;
кариеснинг юқори, ўрта ва паст хавф даражали гуруҳлари кесимида олиб борилган индивидуал профилактика дастури ёрдамида кариес ўсиш кўрсаткичини 2,2 баравар камайтириишга, кариес редукциясини 67% га оширишга, кариес хавф даражасини 40% га камайтиришга эришиш мумкинлиги клиник исботланган;
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг илмий-тадқиқот ишлари натижаларини амалиётга тадбиғи бўйича 2025 йил 20-мартдаги 14/37-сонли хулосасига кўра:
биринчи илмий янгилик: илк бор Ўзбекистонда мактабгача ёшдаги болаларда кариеснинг маҳаллий хавф омилларини бошқариш ва янги кариоз жараёнлар пайдо бўлишини камайтиришда сўлакнинг субклиник кўрсаткичлари (pH муҳити, буфер сиғими, секреция тезлиги, стрептококк мутанс, лактобациллус бактериялари миқдорини) тезкор-тест усули билан стоматологик клиника шароитида аниқланган. Илмий янгиликларни амалиётга жорий этиш: илмий тадқиқотдан олинган натижалар соғлиқни сақлаш соҳаси амалиётига, хусусан, Тошкент вилояти Зангиота тумани тиббиёт бирлашмаси кўп тармоқли поликлиникаси (01.05.2024 йилдаги №6-142-сонли буйруғи) ҳамда Тошкент вилояти Зангиота тумани 17-оилавий поликлиникаси (02.05.2024 йилдаги №4-86-сонли буйруғи) амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлиги: беморларга лаборатор тахлил учун қатновлар сонини камайтириш, таҳлил натижаларини микробиологик лабараторияларга (5 иш кунида аниқлаш) нисбатан қиска вақт (48 соат) давомида айнан битта стоматолог шифокор томонидан аниқлаш, барча жараёнлар ягона стоматология кабинетида олиб борилиши, шифокор стоматолог учун эса клиника шароитида қўшимча лаборатор ускуналарсиз, мавжуд тест таркибий қисмлари орқали таҳлилларни олиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: битта боланинг сўлак субклиник кўрсаткичларини микробиологик ва биохимик лаборатория шароитида аниқлаш харажати ўрта хисобда 590 минг сўмни ташкил қилади, тавсия этилган тезкор-тест (Kariesscreentest+P) тўпламидан фойдаланганда битта боланинг сўлак таҳлили учун ҳаражат 250 минг сўмни ташкил қилди ва 340 минг сўм тежаш орқали харажатни 2,3 баробар камайтиришга эришилган. Хулоса: стоматологик клиника шароитида тезкор-тест усулидан фойдаланиш орқали лабаратор таҳлилларни қисқартириш ва болаларда ҳамда ота-оналарда оғиз бўшлиғи ҳолати ҳақида визуал-информатив тушунча пайдо қилиш имконини беради.
иккинчи илмий янгилик: мактабгача ёшдаги болаларда кариес ривожланишини башорат қилиш, кариоз жараёнларни бошқариш ва асоратларини олдини олишга йўналтирилган, хавф омиллари асосида кариес хавфини 3 даражада (юқори, ўрта ва паст) аниқловчи комлекс тест дастури ишлаб чиқилган. . Илмий янгиликларни амалиётга жорий этиш: илмий тадқиқотдан олинган натижалар соғлиқни сақлаш соҳаси амалиётига, хусусан, Тошкент вилояти Зангиота тумани тиббиёт бирлашмаси кўп тармоқли поликлиникаси (01.05.2024 йилдаги №6-142-сонли буйруғи) ҳамда Тошкент вилояти Зангиота тумани 17-оилавий поликлиникаси (02.05.2024 йилдаги №4-86-сонли буйруғи) амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлиги: болаларда сут тишлари кариесини келтириб чиқарувчи маҳаллий хавф омилларини аниқлаш ва уларни баҳолаш орқали хар бир беморда кариес хавф даражасини аниқлаш ва бу орқали кариес жараёнларни бошқаришга, баҳолаш босқичларида ота-оналарнинг ҳам иштирокини таъминлаш орқали уларнинг тиббий саводхонлигини оширишга эришилган. Иқтисодий самарадорлиги: кариес хавф даражасини баҳоловчи тест дастури яқин вақт оралиғида юзага келиши мумкин бўлган янги кариоз жараёнларини башорат қилиш асосида кариес ва унинг асоратларини олдини олишга ёрдам беради, бунда бир дона кариесга учраган тишни даволашга кетадиган ўртача сумма 110 минг сумни, асоратли кариесда эса 255 минг сўмни тежаш имконини беради. Хулоса: болаларда кариес хавф даражасини баҳоловчи комплекс тест дастурининг ишлаб чиқилиши кариес жараёнларини эрта ташҳислаш, оғиз бўшлиғидаги маҳаллий химоя ва хавф омилларини бошқариш орқали келгусида юзага келиши мумкин бўлган янги кариоз зарарланиш жараёнларини олдини олиш имконини беради.
учинчи илмий янгилик: тишларида кариес мавжуд бўлмаган болаларда сўлакдаги стрептококк мутанс миқдорининг 10ˆ5 КҲБ/мл дан ошиши, pH кўрсаткичининг ˂6.5 дан, буфер сиғимининг pH ˂5.0 дан пасайиши натижасида 15% болаларда кариес хавф даражаси кўрсаткичи юқори эканлиги клиник аниқланган. Илмий янгиликларни амалиётга жорий этиш: илмий тадқиқотдан олинган натижалар соғлиқни сақлаш соҳаси амалиётига, хусусан, Тошкент вилояти Зангиота тумани тиббиёт бирлашмаси кўп тармоқли поликлиникаси (01.05.2024 йилдаги №6-142-сонли буйруғи) ҳамда Тошкент вилояти Зангиота тумани 17-оилавий поликлиникаси (02.05.2024 йилдаги №4-86-сонли буйруғи) амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлиги: Соғлом тишли болаларда кариес хавф омилларини баҳолаш негизида кариес хавф даражасини аниқлаш ва шу хавф асосида ўз вақтида профилактика даво чора-тадбирларини амалга ошириш орқали тишларнинг кариес билан зарарланишидан сақлаб қолиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: интакт тишларда кариес хавф даражасини башорат қилиш орқали юзага келиши мумкин бўлган янги кариес жараёнлари ва унинг асоратларни олдини олиш натижасида битта тиш мисолида кариесни пломбалаш учун кетадиган сарф-харажат ўртача 110 минг сўмни, асоратланган кариесли тишда эса даволашда 230 минг сўмни тежаш имконини беради. Хулоса: интакт тишли болалар гуруҳида кариесни хавф даражасини олдиндан аниқлаш ушбу тишларнинг келгусида кариесга учраш хавфини бартараф этиш, тишларни узоқ муддат соғлом ҳолда сақлаш, доимий тишлар ва уларнинг куртакларини инфекция ўчоғидан сақлаш ҳамда оғиз бўшлиғининг соғлом гигиенасини йўлга қўйишга асос бўлиб хизмат қилади.
тўртинчи илмий янгилик: кариеснинг юқори, ўрта ва паст хавф даражали гуруҳлари кесимида олиб борилган индивидуал профилактика дастури ёрдамида кариес ўсиш кўрсаткичини 2,2 баравар камайтиришга, кариес редуксиясини 67% га оширишга, кариес хавф даражасини 40% га камайтиришга эришиш мумкинлиги клиник исботланган. Илмий янгиликларни амалиётга жорий этиш: илмий тадқиқотдан олинган натижалар соғлиқни сақлаш соҳаси амалиётига, хусусан, Тошкент вилояти Зангиота тумани тиббиёт бирлашмаси кўп тармоқли поликлиникаси (01.05.2024 йилдаги №6-142-сонли буйруғи) ҳамда Тошкент вилояти Зангиота тумани 17-оилавий поликлиникаси (02.05.2024 йилдаги №4-86-сонли буйруғи) амалиётига жорий этилган. Ижтимоий самарадорлиги: болаларда сут тишлари кариесини келтириб чиқарувчи маҳаллий хавф омилларини баҳолаш орқали кариес хавф даражаси юқори, ўрта ва паст даражали гуруҳларини шакллантириш аввало кариес профилактикасида амалга оширилиши лозим бўлган чора-тадбирларни хар бир хавф гуруҳига мослаштириш, хавф омилларини инобатга олган ҳолда амалга ошириладиган индивидуал ёндашув, тиббий ресурслардан оқилона фойдаланиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: кариеснинг юқори, ўрта ва паст хавф даражасига мос равишда амалга ошириладиган индивидуал профилактика усули кариеснинг хавф даражаларини инобатга олмасдан барча хавф гуруҳлари учун бир ҳилда олиб бориладиган анъанавий профилактика усулига нисбатан янги кариес жараёнларини пайдо бўлишини 40% гача камайтириши натижасида ўрта ҳисобда битта болада 3 тагача янги тиш кариеси ҳолатлари пайдо бўлишини олдини олиши ҳисобига кариесни даволашга кетадиган 330 минг сўм маблағни тежаш имконини беради. Хулоса: Болаларда кариес хавф даражасига асосланган индивидуал профилактика дастурларини олиб бориш кариес хавф даражасига асосланмаган умумий профилактикага нисбатан сут тишларини кариесга учраш ҳолатларини 2,21 баробар камайтирди бу эса ўз навбатида кариес жадаллигини пасайишига ёрдам беради.
