Қурбанов Мингниқул Жумагуловичнинг
фан доктори (DSc) диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Алифатик азот ва битциклик олтингугурт сақловчи органик бирикмалар синтези, олиш технологияси ва қўлланилиш соҳалари», 02.00.14 ‒ Органик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.3.DSc/Т959.
Илмий маслаҳатчи: Кодиров Абдуахад Абдурахимович, кимё фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қарши давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети, DSc.17/7.06.2024.К/Т.06.03.
Расмий оппонентлар: Кадиров Хасан Иргашевич, техника фанлари доктори, профессор; Эшқурбонов Фурқат Бозорович, кимё фанлари доктори, профессор; Хайдаров Ахтам Амонович, техника фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Термиз давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: алифатик азот ва битциклик олтингугурт сақловчи органик бирикмалар синтезини амалга ошириш, уларни олишнинг технологик тамойилларини ишлаб чиқиш ва қўлланилиш соҳаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
битциклик олтингугуртли органик бирикмалар ацетилҳосилалари карбонил гуруҳига нисбатан α-углерод атоми водород атомларининг алифатик (ароматик) алдегидлар ва цирка этил эфири билан конденсацияланиш реакциялари амалга оширилган ва синтез жараёнининг мақбул шароитлари аниқланган;
битциклик олтингугуртли органик бирикмалар ацетилҳосилалари ароматик ҳалқасининг электрофил реагентларга нисбатан реаксион фаоллиги нитролаш реакцияси асосида ўрганилган ва реакция маҳсулоти сифатида тегишли нитробирикмалар ҳосил бўлиши асосланган;
битциклик олтингугуртли органик бирикмалар ацетилҳосилалари карбонил гуруҳининг магниёрганик бирикмалар билан таъсир реакцияси амалга оширилган ва реакция натижасида тегишли учламчи спиртларини олишнинг мақбул шароитлари аниқланган;
ацетонсиангидриннинг алифатик диаминлар билан нуклеофил ўрин алмашиниш реакциялари ва реакция маҳсулоти сифатида аминонитрилли органик бирикмалар ҳосил бўлиши замонавий физик- тадқиқот усуллари ёрдамида исботланган;
битциклик олтингугуртли ва алифатик аминонитрилли бирикмаларнинг металлар коррозиясига қарши ингибиторлик хоссаслари лаборатория ва саноат шароитларида амалга оширилган ва турли агрессив муҳитларда металларни коррозиядан ҳимоялашдаги самарадорлиги юқори эканлиги исботланган;
битциклик олтингугуртли ва алифатик аминонитрилли органик бирикмаларни олишнинг технологик тамойиллари, моддий ва иссиқлик баланслари ва иқтисодий самарадорлиги ишлаб чиқилган;
нефтнинг мазут фракцияси таркибидан ажратиб олинган битциклик олтингугуртли органик бирикмалар консентратининг хоссалари бурғулаш эритмаларида, маҳсулдорлиги паст бўлган нефт қудуқларини бойитишда ва сирт-фоал модда сифатида тадқиқ қилинган ва илмий жиҳатдан асосланган;
олинган янги бирикмаларнинг сирт-фаол модда, бурғулаш эритмалари, нефт қудуқларини бойитишда ва металлар коррозиясига қарши самарадорлигини аниқлашда “молекуланинг тузилиши-реаксион марказлар-реаксион қобилият-ингибиторлик фаоллик” кетма-кетлигида ўзаро боғлиқлик қонуниятлари аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Алифатик азот ва битциклик олтингугурт сақловчи органик бирикмалар синтези, олиш технологияси ва қўлланилиш соҳалари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
аминонитрилли ва битциклик олтингугуртли органик бирикмалар асосида АИТ-1, АИТ-2, АИТ-3, АИТ-4, МАД-20, 3-бутил-1-тиаиндан ва 5-ацетил-2-метил-1-тиаиндансулфоксидлар каби самарали ингибиторлар олиш усули Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг «2024-2026 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалари рўйхати»га киритилган (Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг 2024 йил 17 октябрдаги ОП02/АН-3983-сонли маълумотномаси). Натижада, газ қувурларининг ишлаш муддатини узайтириш имконини беради;
аминонитрил ва битциклик олтингугуртли органик бирикмалар асосида олинган коррозия ингибиторлари Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг «2024-2026 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалари рўйхати»га киритилган (Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг 2024 йил 17 октябрдаги ОП02/АН-3983-сонли маълумотномаси). Натижада, синтез қилинган моддаларни металлар коррозия ингибиторлари сифатида қўлланганда нефт ва газ саноатининг металлоконструксион ускуналари ва қурилмаларининг эксплуатацион муддатларини 10-14% га ошиш имконнии беради;
3-бутил-1-тианидан ва 5-ацтил-2-метил-1-тианидансулфоксид каби органик бирикмалар металл конструксия ва қурилмаларда коррозияга қарши ингибиторлари Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг «2024-2026 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалари рўйхати»га киритилган (Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармасининг 2024 йил 17 октябрдаги ОП02/АН-3983-сонли маълумотномаси). Натижада, ушбу моддалар металлар коррозиясини келтириб чиқарувчи кислотали муҳит, микроорганизмлар ва туз тўпланишига қарши қўлланганда, йилига 60 млн сўм иқтисодий самарадорликка эришиш имконини беради.