Abdullah Maedh Mosleh Almarashining
Fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): «Vaqt seriyasi ma’lumotlari bilan bog‘liq muammolarni echish uchun statistik modellashtirish», 05.01.07 – Matematik modellashtirish. Sonli usullar va dasturlar majmui (fizika-matematika fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2025.2.DSc/FM305
Ilmiy maslahatchi: Aripov Mersaid, fizika-matematika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Milliy universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: O‘zbekiston Milliy universiteti huzuridagi DSc.03/30.12.2019.FM.01.02 raqamli ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: Hayotov Abdullo Raxmonovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Baqoev Matyoqub Teshaevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Sharipov Olimjon Shukurovich, fizika-matematika fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi iqtisodiyot, moliya, sport, sog‘liqni saqlash va muhandislik sohalarda klassik va zamonaviy statistik modellarni takomillashtirish orqali berilganlarning vaqt qatorlari bo‘yicha tahlilini metodologik va amaliy jihatdan rivojlantirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
SARIMA, BSS, NNAR, ES va GARCh kabi vaqt qatorlari modellarini iqtisodiyot, moliya, sport va sog‘liqni saqlash kabi sohalardagi real ma’lumotlar to‘plamlariga qo‘llash orqali ularning samaradorligi baholangan;
murakkab ma’lumotlarni modellashtirish, ayniqsa muhandislik va tibbiyot sohalarida modellarning moslashuvchanligi va aniqligini oshirish maqsadida yangi taqsimot oilalari, jumladan Muth generatsiyalangan oilasi va modifikatsiyalangan teskari Lomax taqsimoti ishlab chiqilgan;
vaqt qatorlari ma’lumotlaridagi noaniqlik va ishonchlilikni yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini beruvchi dinamik kumulyativ qoldiq entropiyaga Baes yondashuvini qo‘llash orqali Lindli taqsimoti ishlab chiqilgan;
vaqt qatorlari modellari RMSE, MAE, MAPE, AIC va BIC kabi standart statistik mezonlar yordamida baholangan;
SARIMA va boshqa modellar yordamida va Sak va Ho‘rmann algoritmini qo‘llagan holda mavsumiy yoki davriy qonuniyatlarga ega bo‘lgan holatlarda jarayonlarning kechishi aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:
vaqt qatorlari ma’lumotlaridagi noaniqlik va ishonchlilikni yanada chuqurroq tahlil qilish imkonini beruvchi dinamik kumulyativ qoldiq entropiyaga Baes yondashuvini qo‘llash orqali Lindli taqsimotini ishlab chiqish usullaridan xorijiy ilmiy jurnallarda (Symmetry, 17(5), 2025, ID 764, (IF 5.3); Animals, 15(8), 2025, ID 1179, (IF 5.2); Journal of Human Security, 20(1), 2024, pp. 33-38, (IF 1.5)) ma’lumotlaridagi ishonchlilikni yanada chuqurroq tahlil qilishda qo‘llanilgan. Ilmiy natijalarning qo‘llanilishi dinamik kumulyativ qoldiq entropiyaga Baes yondashuvini yordamida Lindli taqsimotini tahlil qilish masalalarini echish imkonini bergan.
SARIMA va boshqa modellar yordamida hmda Sak va Ho‘rmann algoritmlarini qo‘llagan holda, jarayonlarni prognozlash usullaridan xorijiy ilmiy jurnallarda (International Journal of Advanced Computer Science and Applications, 16(1), 2025, pp. 143-152, (IF 2.7); International Journal of Climatology, 2025, ID 70061, (IF 8.2, DOI: 10.1002/joc.70061); Applied Sciences, 14(13), 2024, ID 5517, (IF 5.5)) mavsumiy va qonuniyatlarga ega bo‘lgan holatlarda jarayonlarni tahlil qilishda qo‘llanilgan. Ilmiy natijalarning qo‘llanilishi SARIMA va boshqa modellar yordamida mavsumiy va qonuniyatlarga ega bo‘lgan holatlarda jarayonlarni tahlil qilish masalalarini echish imkonini bergan.
