Мавлянова Дилобар Махкамовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. 
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Жорий активлар ҳисоби ва аудитининг методологиясини такомиллаштириш», 08.00.08 – Бухгалтерия ҳисоби, иқтисодий таҳлил ва аудит (иқтисодиёт фанлари). 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.3.DSc/Iqt546
Илмий раҳбар: Дусмуратов Раджапбай Давлатбаевич, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент Кимё халқаро университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент Кимё халқаро университети, DSc.03/08.05.2025.I.133.01.
Расмий оппонентлар: Ахмеджанов Каримжон Бакиджанович, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор; Аликулов Абдимўмин Исматович, иқтисодиёт фанлари доктори, профессор; Маматкулов Муроджон Шукурович иқтисодиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: “Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш мухандислари институти” миллий тадқиқот университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: жорий активлар ҳисоби ва аудитининг методологиясини такомиллаштириш бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
услубий ёндашувга кўра “жорий активлар” тушунчасининг иқтисодий мазмуни МҲХСга мувофиқ бухгалтерия ҳисоби обекти ва молиявий ҳисобот элементи сифатида таснифлаш асосида такомиллаштирилган;    
МҲХС асосида тадбиркорлик субектларида тайёр маҳсулот таннархини шакллантириш ва сотиш таннархи таркибига киритиш алгоритмини ишлаб чиқиш асосида фойда ёки зарарни аниқлашда тан олинган харажатлар таҳлилини тақдим этишнинг “Сотиш таннархи” усули орқали захиралар таннархига киритиладиган харажатларни аниқ харажат моддалари бўйича таркиблаш таклиф этилган;
дебиторлик қарзларини баҳолаш ва уларнинг амортизациясини ҳисоблаш орқали молиявий ҳисоботларни тўғри шакллантиришда қўшимча 4990 - “Шубҳали қарзлар” ва 4999 - “Умидсиз қарзларга” ажратилган ҳолда қарзларни ундириш эҳтимоли ва муддатлари бўйича «стандарт», «ностандарт», «шубҳали», “умидсиз қарзларни” ҳисоблаш усули такомиллаштирилган;
қимматли қоғозларни дастлабки ва кейинги баҳолаш натижасида юзага келадиган даромадлар ва харажатларни ҳисобга олиш ҳамда ҳисоботда акс эттириш тартиби «сўндирилгунга қадар сақланадиган», «савдо учун мўлжалланган» ва «сотиш учун мўлжалланган» тарзда таснифлаш асосида соддалаштирилган;
жорий активлар аудитида тизимли ёндашувни таъминлаш, вақт ва ресурсларни тежаш, рискларни камайтириш, аудит сифатини ошириш ва ишончни мустаҳкамлаш мақсадида жорий активлар аудитини “Жорий активлар аудитини режалаштириш ва аудит дастурини тайёрлаш”, “Жорий активлар аудитини ўтказиш” ва “Жорий активлар аудитини якунлаш” босқичларида амалга ошириш ҳамда жорий активлар аудитининг умумий режаси ва дастурини намунавий шакли ва уларни тузиш бўйича таклиф ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
 Жорий активлар ҳисоби, таҳлили ва аудитини услубий жиҳатларини такомиллаштириш бўйича ишлаб чиқилган илмий таклифлар ва амалий тавсиялар асосида: 
услубий ёндашувга кўра “жорий активлар” тушунчасининг иқтисодий мазмунини МҲХСга мувофиқ бухгалтерия ҳисоби обекти ва молиявий ҳисобот элементи сифатида таснифлаш асосида такомиллаштириш бўйича назарий ва услубий ишланмалар олий ўқув юртлари талабалари учун тавсия этилган “Миллий бухгалтерия тизими принциплари” номли дарсликни тайёрлашда фойдаланилган (ТДИУ ректорининг 2025-05-15 санасидаги 194-сон буйруғига асосан № 194-06). Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида “жорий активлар” тушунчаси ахборотдан талаблар ва фойдаланувчилар учун оддий ва тушунарли бўлишини таъминлаган ҳамда бухгалтерия ҳисоби обекти ва молиявий ҳисобот элементи сифатида такомиллаштирилган таснифи уларни МҲХС асосида бухгалтерия ҳисобида ҳисобга олиш ва молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисобот ахборотларининг аниқ шакллантириш имконини берган;
МҲХС асосида тадбиркорлик субектларида тайёр маҳсулот таннархини шакллантириш ва сотиш таннархи таркибига киритиш алгоритмини ишлаб чиқиш асосида фойда ёки зарарни аниқлашда тан олинган харажатлар таҳлилини тақдим этишнинг “Сотиш таннархи” усули орқали захиралар таннархига киритиладиган харажатларни аниқ харажат моддалари бўйича таркиблаш таклифи “Ўзбекнефтгаз” АЖ томонидан амалиётга жорий этилган (“Ўзбекнефтгаз” АЖнинг 2024-йил 11-ноябрдаги 08-36-2-513-сон маълумотномаси). Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида захиралар таннархига киритиладиган харажатлар таснифланган ҳолда аниқ харажат моддалари бўйича таркиблаш имконини бериб, корхоналар молиявий ҳолатига жорий активларнинг таъсири аниқланган ва улардан фойдаланишда ортиқча, самарасиз харажатлар 1,4 фоизга қисқартирилган;
дебиторлик қарзларини баҳолаш ва уларнинг амортизациясини ҳисоблаш орқали молиявий ҳисоботларни тўғри шакллантиришда қўшимча 4990 - “Шубҳали қарзлар” ва 4999 - “Умидсиз қарзларга” ажратилган ҳолда қарзларни ундириш эҳтимоли ва муддатлари бўйича “стандарт”, “ностандарт”, “шубҳали”, “умидсиз қарзларни” ҳисоблаш усулини такомиллаштириш бўйича таклифи «Ўзбекнефтгаз» АЖ томонидан амалиётга жорий этилган («Ўзбекнефтгаз» АЖ нинг 2024-йил 11-ноябрдаги 08-36-2-513-сон маълумотномаси). Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида 2024-йилда 37,2 фоизга дебиторлик қарзлари суммасини камайтиришга эришилиб, дебиторлик қарзларининг ўртача қоплаш муддатидан келиб чиқиб, 2024-йил 2023-йилга нисбатан ўртача қолдиғи 3,1 фоизга камайтиришга эришилган;
қимматли қоғозларни дастлабки ва кейинги баҳолаш натижасида юзага келадиган даромадлар ва харажатларни ҳисобга олиш ҳамда ҳисоботда акс эттириш тартиби “сўндирилгунга қадар сақланадиган”, “савдо учун мўлжалланган” ва “сотиш учун мўлжалланган” тарзда таснифлаш асосида соддалаштириш бўйича таклифи Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлиги ва «Ўзбекнефтгаз» АЖ томонидан амалиётга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлигининг 2025-йил 14-август 02-02-1391-сон маълумотномаси ва «Ўзбекнефтгаз» АЖнинг 2024-йил 11-ноябрдаги 08-36-2-513-сон маълумотномаси). Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида «Сўндирилгунга қадар сақланадиган», «Савдо учун мўлжалланган» ва «Сотиш учун мўлжалланган» қимматли қоғозлар бўйича қайта баҳолашни амалга ошириш асосида даромад ёки харажатларни ҳисобга олиш ва молиявий ҳисоботда тўғри акс эттириш имконини берган;
жорий активлар аудитида тизимли ёндашувни таъминлаш, вақт ва ресурсларни тежаш, рискларни камайтириш, аудит сифатини ошириш ва ишончни мустаҳкамлаш мақсадида жорий активлар аудитини “Жорий активлар аудитини режалаштириш ва аудит дастурини тайёрлаш”, “Жорий активлар аудитини ўтказиш” ва “Жорий активлар аудитини якунлаш” босқичларида амалга ошириш ҳамда жорий активлар аудитининг умумий режаси ва дастурини намунавий шакли ва уларни тузиш бўйича таклифи «Ўзбекнефтгаз» АЖни аудитдан ўтказиш жараёнида фойдаланилган («Ўзбекнефтгаз» АЖнинг 2024-йил 11-ноябрдаги 08-36-2-513-сон маълумотномаси ва Ўзбекистон Республикаси Энергетика вазирлигининг 2025-йил 14-август 02-02-1391-сон маълумотномаси). Мазкур илмий таклифнинг амалиётга жорий этилиши натижасида аудитор аналитик жараёнларни қўллашдаги умумий иш ҳажмини 1,2 фоизга тезлаштиришга ва аудиторлик текшируви харажатларини 6 фоизга камайтиришга эришилган, аудиторлик текшируви натижаларининг обективлиги, шаффофлиги ва ишончлилигини янада оширишга хизмат қилган.