Қодиров Давронбек Ҳошимовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон.
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Абулқосим Қушайрийнинг тасаввуфий ахлоқ фалсафаси”, 09.00.03 – Фалсафа тарихи (фалсафа фанлари)
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.DSc/Fal172
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Бухоро давлат университети, DSc.03/27.02.2020.F.72.08.
Илмий маслаҳатчи: Музаффаров Фируз Давронович, фалсафа фанлари доктори, профессор
Расмий оппонентлар: Шарипова Ойгул Турсуновна, фалсафа фанлари доктори, доцент; Самадов Хуршид Улмасжонович, фалсафа фанлари доктори, доцент, Рахматова Холидахон Холиковна фалсафа фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат техника университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади Абулқосим Қушайрий тасаввуфий ахлоқ фалсафасининг ўзига хос хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Қушайрийнинг “Наҳв ул-қулуб” асаридаги “маърифат–ҳол–ҳақиқат”га асосланган икки фан – тасаввуф (қалбни тарбиялашга йўналтирилган руҳий-маънавий билимлар мажмуи) ва наҳв (сўз ва жумлалар ўртасидаги грамматик муносабатлар тизими) илмларининг муқоясаси тасаввуф таълимотининг қалб тарбияси ва руҳий мушоҳада шаклидаги ахлоқ фалсафасига асосланган сўз ва амал (хулқ) бирлигидаги тизим эканлиги далилланган;
Абулқосим Қушайрийнинг руҳий-маънавий тараққиёт босқичларига бағишланган “Китоб ал-Меърож” асаридаги илоҳий муҳаббат, руҳий покланиш, маърифатга кўтарилиш каби маънавий-руҳий ғоялар, инсоннинг руҳий комилликка эришуви ва ахлоқий етуклигини таъминлашга йўналтирилган диний-ирфоний қарашларининг инсон камолотидаги субстансиал ўрни ва баркамол авлодни тарбиясидаги аксиологик-амалий аҳамияти исботланган;
“Рисола”да инсон руҳий – тазкия (нафсни поклаш), маърифат (ҳақиқатни қалбан англаш), ҳол (қалб ҳолатларининг илоҳий ўзгариши) ва жисмоний - риёзат (нафсоний истакларни чеклаш), муомала (амал ва хулқнинг ахлоқий меёрларда бўлиши), хизмат (жамиятга фойдали бўлиш амалиёти) ҳолатларнинг эволюсияси уйғунликда намоён бўладиган камолот йўли эканлиги асослаб берилган;
Қушайрий тасаввуфий ахлоқ фалсафасининг илоҳий покланиш (инсоннинг қалб ва ниятини тозалашга йўналтирилган руҳий жараён), ахлоқий интизом (хулқ ва муомалани эзгулик меёрларига мослаштириш), маърифий юксалиш (илм орқали ҳақиқатни билиш ва ақлни нурлантириш) каби мазмуни ва руҳий комиллик (нафсни жиловлаш), инсонпарварлик (бошқаларга эзгулик қилишни ахлоқий бурч деб билиш), масъулиятли ҳаёт тарзи (амал ва хулқда ҳақиқатга ва жамиятга садоқат) каби моҳияти тарбиявий аҳамиятга эгалиги, инсонни покликка ва илмга даъват қилиши, юксак маънавият ҳамда ахлоқий сифатларга эга бўлишга чорлаши аниқланган;
“Тартиб ус-сулук” рисоласидаги илм-фан (ақлий-маърифий юксалиш, илм орқали нафсни тарбиялаш, билимнинг амал билан уйғунлиги), фалсафий расионализм (онгли қарор қабул қилиш, далилга таянган тафаккур, хурофот ва тақлидни рад этиш) ва юксак инсоний (инсон шаъни ва қадриятининг олийлиги, бошқаларга эзгулик билан муомала, адолат ва бағрикенгликни устувор деб билиш) каби гуманизм талаблари, метод ва тамойилларини онтологик ва эпистемологик хусусиятлари очиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Абулқосим Қушайрийнинг тасаввуфий ахлоқ фалсафасини илмий-назарий жиҳатдан очиб бериш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Қушайрийнинг “Наҳв ул-қулуб” асаридаги “маърифат–ҳол–ҳақиқат”га асосланган икки фан – тасаввуф (қалбни тарбиялашга йўналтирилган руҳий-маънавий билимлар мажмуи) ва наҳв (сўз ва жумлалар ўртасидаги грамматик муносабатлар тизими) илмларининг муқоясаси тасаввуф таълимотининг қалб тарбияси ва руҳий мушоҳада шаклидаги ахлоқ фалсафасига асосланган сўз ва амал (хулқ) бирлигидаги тизим эканлигига оид илмий-назарий хулосалардан Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходимлари томонидан нашр этилган соф ислом эътиқоди ва таълим-тарбияга оид Ҳаким Термизийнинг “Ҳаким Термизий йўлининг бошланиши”, “Нафс одоби”, “Нафс риёзати” ва “Касб-тирикчилик баёни” номли рисолалар, Сўфи Оллоҳёрнинг “Сабот ул-ожизийн” ҳамда Абу Исо Термизийнинг “Аш-Шамоил ал-Муҳаммадийя” ва “Сунани Термизий” асарларини таржимасини тайёрлашда ва мазмунини тўлдиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Термизий халқаро тадқиқот марказининг 2024-йил 31-октябрдаги 01-07/176-сон маълумотномаси). Натижада, диний таълим муассасалари ва илмий-тадқиқот марказлари учун услубий тавсиялар ишлаб чиқилган;
Абулқосим Қушайрийнинг руҳий-маънавий тараққиёт босқичларига бағишланган “Китоб ал-Меърож” асаридаги илоҳий муҳаббат, руҳий покланиш, маърифатга кўтарилиш каби маънавий-руҳий ғоялар, инсоннинг руҳий комилликка эришуви ва ахлоқий етуклигини таъминлашга йўналтирилган диний-ирфоний қарашларининг инсон камолотидаги субстансиал ўрни ва баркамол авлодни тарбиясидаги аксиологик-амалий аҳамиятига доир назарий хулосалар, методологик тавсиялар ҳамда амалий таклифлардан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг илмий-маданий жамоатчиликни кенг хабардор этиш ҳамда каталоглар, албомлар, илмий-амалий материаллар базасини такомиллаштиришда кенг тадбиқ этилган, жумладан, марказ томонидан юртимиз ҳудудида ВИИ-ХВИ асрларда яшаган 650 нафар Шарқ аллома ва мутафаккирлари ҳақидаги тарихий маълумотларни ўз ичига олган “Ўрта аср Шарқ алломалари” энциклопедиясини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Бухорий халқаро тадқиқот марказининг 2024-йил 25-октябрдаги 02/459-сон маълумотномаси). Натижада, энциклопедиянинг мавзуларини илмий манбалар асосида мазмунан бойитишга ва тасаввуф таълимоти ва ахлоқининг ёш авлод маънан камолоти ҳамда юксалиши, мафкуравий иммунитетини оширишда маърифати, танқидий тафаккури ва фалсафий мушоҳадасини кенгайтиришга, ахлоқининг шаклланишига хизмат қилган;
“Рисола”да инсон руҳий – тазкия (нафсни поклаш), маърифат (ҳақиқатни қалбан англаш), ҳол (қалб ҳолатларининг илоҳий ўзгариши) ва жисмоний - риёзат (нафсоний истакларни чеклаш), муомала (амал ва хулқнинг ахлоқий меёрларда бўлиши), хизмат (жамиятга фойдали бўлиш амалиёти) ҳолатларнинг эволюсияси уйғунликда намоён бўладиган камолот йўли эканлиги каби илмий-назарий хулосаларидан Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2022-2023-йилларда ўтказилган тарғибот фаолиятида, жумладан, 2023-йил учун чора тадбирлар дастурининг ИИИ йўналишида белгиланган “Ғоя ва мафкура масаласи ҳамда илм фан ва маърифат тарғиботи” 16-банди “Буюк аллома ва мутафаккирларимиз ҳаёти ва фаолиятини чуқур ўрганиш, бой маънавий ва маданий меросларини асраб авайлаш, илмий ижодий асарларини кенг тарғиб қилиш” мавзусида тарғибот ишларини ташкил этиш ва ўтказишда фойдаланилган (Республика Маънавият ва маърифат маркази ҳузуридаги Ижтимоий-маънавий тадқиқотлар институтининг 2024-йил 18-ноябрдаги 10/167-сон маълумотномаси). Натижада, Абулқосим Қушайрийнинг тасаввуфий ахлоқ фалсафасини моҳиятини очиб беришга ҳамда ёш авлодни миллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш, илм олишга интилишни рағбатлантириш ва ундаш, ахлоқий тарбияни ривожлантириш ва тажовузкор радикал ғояларга қарши мафкуравий иммунитетни мустаҳкамлашга хизмат қилган;
Қушайрий тасаввуфий ахлоқ фалсафасининг илоҳий покланиш (инсоннинг қалб ва ниятини тозалашга йўналтирилган руҳий жараён), ахлоқий интизом (хулқ ва муомалани эзгулик меёрларига мослаштириш), маърифий юксалиш (илм орқали ҳақиқатни билиш ва ақлни нурлантириш) каби мазмуни ва руҳий комиллик (нафсни жиловлаш), инсонпарварлик (бошқаларга эзгулик қилишни ахлоқий бурч деб билиш), масъулиятли ҳаёт тарзи (амал ва хулқда ҳақиқатга ва жамиятга садоқат) каби моҳияти тарбиявий аҳамиятга эгалиги, инсонни покликка ва илмга даъват қилиши, юксак маънавият ҳамда ахлоқий сифатларга эга бўлишга чорлашига доир таклиф-тавсиялардан Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг “Диёр янгиликлари”, “Ассалом, Бухоро!”, “Ёшлар вақти”, “Долзарб мавзу”, “Кун мавзуси” теледастурлари ссенарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2024-йил 18-октябрдаги 01-09-159–сон маълумотномаси). Натижада, ёшлар ахлоқи ва маънавий оламини бойитишга, замонавий илмларни ўзлаштиришга чорлашга ва фалсафий фикрларнинг шаклланишига ҳамда кўрсатувларнинг илмий-оммабоплигининг таъминланишига манбалар билан бойитишга хизмат қилган;
“Тартиб ус-сулук” рисоласидаги илм-фан (ақлий-маърифий юксалиш, илм орқали нафсни тарбиялаш, билимнинг амал билан уйғунлиги), фалсафий расионализм (онгли қарор қабул қилиш, далилга таянган тафаккур, хурофот ва тақлидни рад этиш) ва юксак инсоний (инсон шаъни ва қадриятининг олийлиги, бошқаларга эзгулик билан муомала, адолат ва бағрикенгликни устувор деб билиш) каби гуманизм талаблари, метод ва тамойилларини онтологик ва эпистемологик хусусиятларига оид илмий янгилик, назарий хулосалар, методологик тавсиялар ҳамда амалий таклифларидан Бухоро давлат университетида ОТ-Ф1-002 рақамли “Ёшларда миллий ғоя ва мафкуравий иммунитетни шакллантиришнинг психологик механизмлари” (2018-2022 йй) фундаментал лойиҳа доирасида белгиланган вазифаларни бажаришда фойдаланилган (Бухоро давлат университетининг 2025-йил 29-октябрдаги 01-11-05/6689-сон маълумотномаси). Натижада, Абулқосим Қушайрийнинг тасаввуфий-ахлоқ фалсафасини чуқур ўрганиш, бугунги кунда Янги Ўзбекистон ёшларини масъулиятли, иродаси мустаҳкам, ҳар томонлама жисмонан ва маънан етук, баркамол шахс сифатида тарбиялаш, миллий ва маънавий қадриятлар замирида ҳозирги жадал суръатлар билан тараққий этаётган замон талаблари асосида таълим бериш ҳамда улардан ҳозирги глобал ўзгарувчан шароитда миллий маънавият ва ахлоқни ривожлантиришга хизмат қилган.
