Комилова Дилнозахон Муҳаммад қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Бадиий матн имплицит мазмунини актуаллаштирувчи ифодалар тадқиқи” (деталь компонентли матнлар мисолида), 10.00.01 – Ўзбек тили (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.PhD/Fil4776.
Илмий раҳбар: Мамажонов Муҳаммаджон Юсубжонович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Юлдашев Маъруфжон Мухаммаджонович, филология фанлари доктори, профессор; Каримов Суюн Амирович, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади бадиий матн имплицит мазмунини актуаллаштирувчи деталь компонентли матнларнинг когнитив-прагматик ва ассоциатив хусусиятларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
бадиий матннинг мазмуний яхлитлигини таъминловчи лексик-семантик бирликларнинг ўзаро мантиқий богланиши, уларнинг контекстуал структурада мазмунан бир-бирини тўлдириши, матнда вербал воситаларнинг имплицит ифодасини юзага чиқарувчи когезия ва деталлаштирилган образли ифодалар ассоциацияси саналган адгезия ҳодисаларининг моҳияти илмий асосланган;
бадиий матн мазмуний сатҳида актуаллашувчи деталларнинг белгилик табиати, уларнинг образли ифодаси, бадиий мантиққа асосланган семиологик-ассоциатив жиҳатлари ҳамда деталлаштирилган компонентли матнларнинг вербализацияси лисоний далиллар таҳлили асосида исботланган;
деталь компонентли матнларнинг когнитив-прагматик хусусиятларини аниқлаш орқали тилнинг лисоний системасига тааллуқли бўлган нутқ типларининг пейзаж, ҳаракат-ҳолат, нарса-буюм, қаҳрамон нутқи каби турлари ажратилган ҳамда уларнинг матн мазмуний сатҳидаги ўрни очиб берилган;
тилнинг вербал тизимига мансуб лисоний элементлар ва экстралингвистик системага тааллуқли нолисоний ифодалар эстетик қийматга эга бўлган контекстдагина бадиий образга айланиши, ижодкор бадиий тафаккурида воқеликнинг вербал тасвири ҳамда бадиийлик мезонлари билан тўйинган ошкора ва яширин мазмуний структуранинг мантиқий трансформацияланиш тамойилларига асосан уйғунлашуви далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Бадиий матнда имплицит мазмунни актуаллаштирувчи ифодалар тадқиқи юзасидан олинган илмий натижалар асосида:
бадиий матннинг мазмуний яхлитлигини таъминловчи лексик-семантик бирликларнинг ўзаро мантиқий богланиши, уларнинг контекстуал структурада мазмунан бир-бирини тўлдириши, матнда вербал воситаларнинг имплицит ифодасини юзага чиқарувчи когезия ва деталлаштирилган образли ифодалар ассоциацияси саналган адгезия ҳодисаларининг моҳияти илмий асосланганлигига доир натижа ва хулосалардан 2021-2023 йилларда бажарилган “Ўзбек тилининг миллий корпусини лойиҳалаш ва дастурий мажмуа ишлаб чиқиш” мавзусидаги амалий лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилди. (Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалининг 2025 йил 20 июндаги 363/01-01-сонли маълумотномаси). Натижада бадиий матнда ижодкор тафаккурига хос бадиийлик мезонларининг мукаммаллик даражаси нафақат умумий лисоний билим фондига асосланган ифода, балки бадиий дид, эстетик тафаккур каби ифода шакллари билан ҳам белгиланиши ҳақидаги илмий-назарий қарашлар асосида лойиҳа маълумотларининг мукаммаллашувига эришилган;
бадиий матн мазмуний сатҳида актуаллашувчи деталларнинг белгилик табиати, уларнинг образли ифодаси, бадиий мантиққа асосланган семиологик-ассоциатив жиҳатлари ҳамда деталлаштирилган компонентли матнларнинг вербализацияси лисоний далиллар таҳлили асосида исботланганлигига оид натижа ва хулосалардан 2020-2021 йилларда бажарилган “Ўзбек миллий рақс санъатини тарғиб этишга бағишланган веб-сайт ва мултимедиа маҳсулотлари (электрон луғатлар) тўпламини яратиш” мавзусидаги ФЗ- 2019081663 рақамли фундаменталь лойиҳани бажаришда, хусусан, “Ўзбек фольклор санъати терминларининг қисқача ўзбекча-русча-инглизча-французча изоҳли луғати”ни яратишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги Ўзбекистон давлат Хореография академиясининг 2025 йил 12 июндаги 1/04-255 сон маълумотномаси). Натижада оддий хабарни ифодаловчи турли-туман воситалар бадиий матнда лингвоэстетик функция бажариши лойиҳа доирасида яратилган луғатнинг мукаммаллашувига хизмат қилган;
бадиий деталь компонентли матнларнинг когнитив-прагматик хусусиятларини аниқлаш орқали тилнинг лисоний системасига тааллуқли бўлган нутқ типларининг пейзаж, ҳаракат-ҳолат, нарса-буюм, қаҳрамон нутқи каби турлари ажратилган ҳамда уларнинг матн мазмуний сатҳидаги ўрни очиб берилганлиги ҳамда тилнинг вербал тизимига мансуб лисоний элементлар ва экстралингвистик системага тааллуқли нолисоний ифодалар эстетик қийматга эга бўлган контекстдагина бадиий образга айланиши, ижодкор бадиий тафаккурида воқеликнинг вербал тасвири ҳамда бадиийлик мезонлари билан тўйинган ошкора ва яширин мазмуний структуранинг мантиқий трансформацияланиш тамойилларига асосан уйғунлашуви далилланганлигига доир илмий натижа ва хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалининг “Бедорлик”, “Ижод завқи”, “Таълим ва тараққиёт”, “Миллат ва маънавият” эшиттиришлари сценарийсини ёзишда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон” телерадиоканалининг 2025 йил 12 июндаги 26-36-1003 сон маълумотномаси). Натижада деталлаштирилган компонентли матнлар масалаларига оид илмий-амалий қарашлар асосида тайёрланган радиодастурларнинг мазмунан мукаммаллашувига эришилган.