Хомидов Фахриддин Ғафуровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Золь-гель усулида синтез қилинган, таркибида (Mn, Fe, Co) оксидлари бўлган, шпинель структурали (Mg, Ca, Sr) алюминатларнинг қаттиқ эритмалари ва фазавий ўзаро муносабатлари», 02.00.15 - Силикат ва қийин эрийдиган нометалл материаллар технологияси (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.2.DSc/K225.
Илмий маслаҳатчи: Қодирова Зулайхо Раимовна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Умумий ва ноорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Умумий ва ноорганик кимё институти ҳузуридаги DSc.02/05.05.2023.K/T.35.02 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Закиров Бахтиёр Сабиржанович, кимё фанлари доктори, профессор; Даминова Шахло Шариповна, кимё фанлари доктори, профессор; Сабиров Бахтиёр Тохтаевич, техника фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: таркибида марганец, темир ва кобальт оксидлари бўлган шпинель структурали магний, кальций ва стронций алюминатларининг қаттиқ эритмаларини золь-гель усулида синтез қилиш, ва фазавий ўзаро муносабатларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
золь-гель усули билан MgAl2O4, CaAl2O4, SrAl2O4, ҳамда CoFe2O4  ва CoMn2O4 паст ҳароратда синтез қилишда глинозёмтаркибли чиқиндини ишлатиш имкониятлари асосланган;
магний, кальций, стронций, темир, марганец, кобальтнинг сувда эрувчан тузларини ва глинозёмтаркибли чиқиндини шпинель структурали қаттиқ эритмаларини синтезига таъсири, ҳамда 500–1300 °C ҳарорат оралиғидаги куйдириш жараёнида кристалл фаза ҳосил бўлиш кинетикаси ва механизмлари аниқланган;
MgAl2O4 ҳамда унинг CoFe2O4 ва CoMn2O4 билан шпинель структурали қаттиқ эритмаларини синтез қилишда «таркиб-структура-дисперслик-хосса» ларининг ҳарорат ва минералл ҳосил қилувчи қўшимчаларнинг концентрация диапазонларига боғлиқлиги аниқланган;
MgAl2O4, CaAl2O4, SrAl2O4 кристалл фазалари глинозёмтаркибли чиқиндидан фойдаланилганда 4 соат ушлаб туриш вақтида 1100°С  ҳароратда тўлиқ шаклланиши, 1,5 мас.% европий оксиди киритилганда эса MgAl2O4 ва CaAl2O4  кристалл фазасининг тўлиқ ҳосил бўлиш ҳарорати 1 соат ушлаб туриш вақтида  1100°С дан  1000°С  гача пасайиши исботланган;
MgAl2O4 кристалл фазасининг тўлиқ ҳосил бўлишига таркибдаги магний оксиди миқдорини 27,8 мас.% дан 40 мас.% гача оширишнинг, ҳамда модификацияловчи қўшимчаларни ((мас. %) TiO2 – 1-3; Cr2O3 – 1-3; Na2O – 1-2; CaO – 2-3; микрокремнезём – 1-2) биргаликда қўллаш орқали физик-техник ва технологик хоссаларига таъсири қонуниятлари аниқланган;
магний оксиди миқдори 40 мас.% гача бўлган ва 1100 °C ҳароратда термик ишлов беришда, (мас. %) TiO2 – 2, Cr2O3 – 3, CaO – 3, микрокремнезём – 2 миқдорда модификацияловчи қўшимчалар қўшилганда шпинель кристалл фазаларининг тўлиқ ҳосил бўлиши исботланган; 
магний оксиди миқдорини 60 мас.% гача ва куйдириш ҳароратини 1450 °C гача ошириш натижасида олинган материал зичлиги 3600 кг/м³, мустаҳкамлиги 64 МПа гача етиши ва оловбардошлилиги 1800 °C дан ортиши аниқланган;
«MgAl2O4 – CaAl2O4»,  «CaAl2O4 – SrAl2O4» иккиламчи, «MgAl2O4 – CoFe2O4 – CoMn2O4» учламчи системаларда Mg2+ ↔ Ca2+, Ca2+ ↔ Sr2+ ва Mg²⁺ ↔ Co2+, Al3+ ↔ Fe3+, Al3+ ↔ Mn3+ катионларининг изоморф алмашиниш механизми, ҳамда уларнинг юқори ҳароратда термик ишлов беришда қаттиқ эритмалари ҳосил бўлишининг қонуниятлари ва мақбул синтез параметрлари аниқланган;
керамик пигментлар синтези жараёнида тоза шпинель (MgAl2O4) учун элементар ячейка параметри 8,0796 Å дан ((Mg0,5Co0,5)Al1,0Fe0,8Mn0,2O4)  қаттиқ эритма учун 8,1602 Å гача ўзгариши исботланган;
глинозёмтаркибли чиқиндидан фойдаланиб шпинель структурали қаттиқ эритмалар асосида синтез қилинган қора рангли керамик пигментларнинг термик барқарорлиги 1350℃ гача эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Золь-гель усулида синтез қилинган, таркибида марганец темир ва кобальт бўлган, шпинель структурали магний, кальций ва стронций алюминатларнинг қаттиқ эритмаларини ва фазавий ўзаро муносабатларини аниқлаш бўйича олинган натижалар асосида:
ишқорий-ер ва хромофор металларнинг сувда эрувчан тузлари, ҳамда глинозёмтаркибли чиқиндилардан фойдаланиб поликомпонент оксидли бирикмаларнинг золь-гель синтези, паст ҳароратда куйдиришдаги структура ҳосил бўлиш жараёнлари ва фаза ҳосил бўлиш кинетикасидан “Қурилиш ва техник мақсадлардаги функционал ва силикат материалларнинг энергия ва ресурстежамкор таркиблари ва олиш технологияларини ишлаб чиқиш” бюджет мавзуси тадқиқотларни бажаришда қўлланма материал сифатида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2025 йил 12 майдаги 4/1255-1154-сон маълумотномаси).  Натижада шпинель структурали қаттиқ эритмаларнинг синтези, изоморфизми, фазавий ўзаро муносабатлари ва кристалл фазалари ҳосил бўлиш жараёнлари бўйича илмий асосланган фундаментал маълумотларни олиш имконини берган;
Eu2O3 ва Y2O3 киритиш орқали золь-гель усулида синтез қилинган шпинельнинг физик-кимёвий хоссалари ва термик ишлов бериш жараёнидаги кристалл фаза ҳосил бўлиш қонуниятлари бўйича олинган маълумотлардан хориждаги 3 та импакт-фактори юқори илмий журналларда, синтез қилинган шпинель структурали бирикмаларнинг физик-кимёвий таҳлили учун фойдаланилган (Environmental Science and Pollution Research 2025, V.32, P. 9593–9613, Journal Impact Factor, IF 5,8; Russian journal of inorganic chemistry, 2024, V.69, Iss.3 Journal Impact Factor, IF 1,8; Inorganic materials, 2024, V.60, Iss.6, Journal Impact Factor, IF 0,9). Натижада шпинель структурали янги турдаги материаллар синтез қилиш ва уларнинг физик-кимёвий хоссаларини тавсифлаш имконини берган;
меъёрдан ортиқча магний оксиди киритилиб, TiO2, Cr2O3, CaO ва микрокремнезем билан модификациялаш орқали ишлаб чиқилган периклаз-шпинелли оловбардош материал таркиби «Бекобод-огнеупор» ҚКнинг «2026-2027 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалар рўйхатига киритилган («Бекобод-огнеупор» ҚКнинг 2025 йил 21 майдаги 87-сон маълумотномаси). Натижада, амалдаги стандарт талабларига жавоб берадиган оловбардош материаллар олиш  имконини беради;
глиноземтаркибли чиқиндидан фойдаланиб, шпинель структурали қаттиқ эритмалар асосида, рангли глазур тайёрлаш учун ишлаб чиқилган керамик пигмент таркиби “ART GLOSS GALLERY”   ҚК нинг  «2026-2027 йилларда амалиётга жорий этиш бўйича истиқболли ишланмалар рўйхати»га киритилган (“ART GLOSS GALLERY”  ҚКнинг 2025 йил 15 апрелдаги 10/II 2025-4-сон маълумотномаси). Натижада, пардозбоп кошинларга глазур тайёрлаш учун талаб даражасидаги шпинель структурали керамик пигментлар олиш имконини беради.

Yangiliklarga obuna bo‘lish