Мусаев Қобил Абдулвафаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “(с)1/2=7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларининг коллектив хоссалари” 01.04.08 – Атом ядроси ва элементар заррачалар физикаси. Тезлаштирувчи техника (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.3.PhD/FM577
Илмий раҳбар: Олимов Хусниддин Косимович, физика-математика фанлари доктори, проф.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси С.А.Азимов номидаги Физика-техника институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси С.А.Азимов номидаги Физика-техника институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи DSc.02/27.02.2020.FM/Т.110.01 рақамли Илмий кенгаш
Расмий оппонентлар: Полвонов Сатимбой Ражапович, физика-математика фанлари доктори, проф; Надирбеков Махмуджон Сулайманович физика-математика фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Ядро физикаси институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади Катта Адрон Коллайдерида (с)1/2 = 7 ва 13 ТеВ энергияларда содир бўладиган протон-протон тўқнашувларида ҳосил бўлган тизимнинг коллектив хоссаларини чуқур таҳлил қилишдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
(с)1/2 = 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида пион, каон, протон ва антипротонлар учун қ — ноекстенсивлик параметри барча <дНч/д> диапазонида (с)1/2 = 7 ТеВ даги қийматлардан юқорироқ экани аниқланган;
(с)1/2 = 7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида <дНч/д> ортиши билан тизимнинг эффектив Т температураси мунтазам ошиши кўрсатилган;
7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида зарядланган заррачалар сонининг зичлиги мос равишда <дНч/д> 6 ва <дНч/д> 7 қийматларидан бошлаб коллектив кўндаланг оқим ривожланиши кузатилган;
Хагедорн функсияси орқали олинган Т0 билан 〈β_t 〉 параметрларинининг <дНч/д> га боғлиқлигини таҳлил қилиш натижасида эҳтимолий деконфайнмент фазавий ўтиш 7 ТеВ да <дНч/д> 6.1±0.3, 13 ТеВ да эса <дНч/д> 7.1±0.2 қийматларида бошланиши кўрсатилган;
7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида пионларнинг қ(н) параметри билан каонларнинг қ(н) параметри ўртасида кучли мусбат корреляция мавжудлиги тегишли чизиқли корреляция коеффисиентини ҳисоблаш орқали аниқланган;
протон ва антипротонларнинг параметр корреляциялари билан пион ва каонларники ўртасида сезиларли фарқ кузатилди, бу фарқ уларнинг турлича кварк тузилиши ва ҳосил бўлиш механизмларидан келиб чиқиши билан тушунтирилган;
ҳар икки энергияда ҳам барча заррачалар учун қ(н) параметрининг <дНч/д> га боғлиқлиги 〈dN_ch/d〉 < 6−7 ҳамда 〈dN_ch/d〉 > 6−7 соҳаларида тубдан фарқланиши аниқланиб, бу қийматлар эҳтимолий деконфайнмент фазавий ўтиш чегарасига мос келиши кўрсатилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. (с)1/2 = 7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларининг коллектив хоссаларини тадқиқ қилиш бўйича олинган илмий натижалар қуйидагича фойдаланилган:
(с)1/2=7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувлари учун илк бор ишлаб чиқилган, кинетик эриш температураси ҳамда коллектив кўндаланг оқими тезлигининг зарядланган заррачаларнинг ўртача кўпламчилигига боғлиқликларини қўшма таҳлил қилиш усули К.И. Сатпаев номидаги Қозоқ миллий тадқиқот техника Университети Физика-техника институтини Ядро физикаси ва радиацион экологияси лабораториясининг “Ходисавий псевдожадаллик корреляциялар ва релятивистик ядролар тўқнашуви геометриясининг флуктуацияси” мавзусидаги илмий лойиҳасини бажарилишида фойдаланилган (К.И. Сатпаев номидаги миллий тадқиқот техника Университети Физика-техника институтининг 15.09.2023 й. № 251/10.02-10 маълумотнома хати, Олмаота ш.). Натижада (сНН)1/2=5.44 ТеВ энергияли Хе+Хе, (сНН)1/2=2.76 ва 5.02 ТеВ энергияли Пб+Пб тўқнашувларида эҳтимол деконфайнмент фазавий ўтиш учун псевдожадаллик бўйича зарядланган заррачалар сонини ўртача зичлигининг критик миқдорларини аниқлаш имкониятини тақдим этган;
(с)1/2=7 ва 13 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида аниқланган кинетик “эриш” температураси (Т0), материянинг коллектив кўндаланг оқимининг ўртача тезлиги (〈β_t 〉), ноекстенсивлик параметри (қ) нинг 〈dN_ch/d〉 га боғлиқликлари ҳамда ривожлантирилган кўндаланг оқим киритилган Хагедорн модел функсияси хорижий тадқиқотчилар томонидан амалий тадқиқотларда қўлланилган (ҳорижий илмий журналлардаги ҳаволалар: Сcиентифиc Репорц Вол. 12, 8142, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 4.011; Пҳйсиcал Ревиеw Д Вол. 106, 075009, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 5.407; Эуропҳйсиcс Леттерс Вол. 141, 64002, 2023, Wеб-Сc, ИФ: 1.8; Ресулц ин Пҳйсиcс Вол. 36, 105433, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 5.3; Эуропеан Пҳйсиcал Жоурнал Плус Вол. 137, 592, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 3.4; Модерн Пҳйсиcс Леттерс А Вол. 37, 2250098, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 1.4). Натижада ҳавола келтирилган илмий ишларда ҳамда ривожлантирилган кўндаланг оқим киритилган Хагедорн модел функсиясидан фойдаланиш ҳорижий тадқиқотчиларга КАКдаги юқори энергияли протон-протон тўқнашувларида “ғалати” ва “жозибадор” адронларнинг кинетик “эриш” параметрларини ҳисоблаш ҳамда уларни тўқнашув энергиясига боғлиқликларини тушунтириш имконини берган;
(с)1/2 = 7 ТеВ энергияли п+п тўқнашувларида материяни коллектив кўндаланг оқимини пайдо бўлиши ва ривожланиши, шунингдек, енгил барион ва мезонлар учун олинган ноекстенсивлик, қ, параметрининг 〈dN_ch/d〉 га боғлиқликлари ҳорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (ҳорижий илмий журналлардаги ҳаволалар: Пҳйсиcал Ревиеw Д Вол. 106, 075009, 2022, Wеб-Сc, ИФ: 5.407; Эуропеан Пҳйсиcал Жоурнал Плус Вол. 138, 367, 2023, Wеб-Сc, ИФ: 3.4; Эуропеан Пҳйсиcал Жоурнал Плус Вол. 138, 556, 2023, Wеб-Сc, ИФ: 3.4). Мазкур натижалардан фойдаланиш хорижий илмий жамоаларга енгил барион ва мезонлар учун ноекстенсивлик параметрининг адрон массасига боғлиқлигини аниқлаш, шунингдек, протон-протон тўқнашувларида заррача массасининг ортиши билан ўртача кўндаланг импулснинг ошишини коллектив кўндаланг оқимнинг шаклланиш ва ривожланиш жараёнлари орқали изоҳлаш имконини берган.