Кодиров Орифжон Шариповичнинг
диссертация ҳимоясисиз ихтиро патенти асосида
фан доктори (DSc) илмий даражасини бериш бўйича эълон матни
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Метан асосида тўйинган, тўйинмаган нафтен ҳамда ароматик углеводородлар синтези ва ишлаб чиқариш технологияси”, 02.00.08 - Нефть ва газ кимёси ва технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.3.DSc/Т810.
Илмий маслаҳатчи: Нурманов Суванкул Эрханович, техника фанлари доктори, профессор.
Илмий-тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент кимё-технология институти, DSc.03/30.12.2019.T.04.01.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти: “Шоли қобиғидан аморф кремний диоксидини олиш усули” (№IAP 7776), “Натрий нитрит, металл оксидлари ва рух оксидини ишлаб чиқариш усули” (№IAP 7627), “Ароматик углеводородларни ишлаб чиқариш учун комплексли катализатор тайёрлаш усули” (№ IAP 07023).
II. Тадқиқотнинг мақсади: метан асосида гомоген ва гетероген каталитик шароитларда ароматик ва нафтен углеводородлари олиш технологиясини ишлаб чиқиш ва олинган бирикмаларни қўлланиш соҳаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
шоли қипиғи асосида мезоген ғовакли кремний оксиди олиш усули ишлаб чиқилган (Uz IAP №7776, 2023 й.);
илк бор 25-40 °C ҳароратда 0,5 М хлорид кислотаси эритмасида 120 минут минералсизлантирилган, нейтраланган 85 Mesh ўлчамгача майдаланган шоли қобиғи оксидлаб-куйдирилиганда, майда дисперс аморф кремний диоксиди ҳосил бўлиши исботланган;
шоли қипиғи асосида мезоген ғовакли кремний оксиди олиниб, этилен асосида циклогексан, циклогексен, бензол ва уларнинг гомологлари синтезида термик ва кимёвий барқарор, юқори солиштирма юза ва механик мустахкамликка эга катализатор ташувчиси сифатида қўллаш мумкинлиги асосланган;
натрий нитрит, металл оксидлари ва рух оксиди олишнинг янги усули ишлаб чиқилган (IAP 7627);
илк бор шарли тегирмоннинг айланма барабанида эриган натрий нитратининг 308-320 °C ҳароратда донадор рух билан таъсиридан натрий нитрити ва рух оксиди ҳосил бўлиши аниқланган;
ароматик углеводородларни олиш учун комплексли катализатор тайёрлаш усули ишлаб чиқилган (IAP 07023);
металл оксидлари ва маҳаллий бентонит хомаёшси асосида комплекс катализатор таркиби аниқланиб, гомоген-гетероген каталитик шароитда этилен асосида циклогексан, циклогексен, бензол ва уларнинг гомологлари олинган;
илк бор нафтен углеводородлари олиниш жараёнида ҳосил бўладиган иккиламчи махсулотлар бетон аралашмалари учун самарали суперпластификаторлар эканлиги асосланган;
бензол гомологларининг цемент клинкери майдалаш интенсификаторлик хусусиятлари аниқланиб, бетон таркибида кальцит миқдорининг юқорилиги, сув қўшиб аралаштирилган цемент доналарининг юпқа плёнка билан қоплайдиган калций гидросулфоалюминат (3CaOAl2O3 3CaSO431H2O) ҳосил қиладиган 3-5 % миқдорда гипс киритилиши гидратация реакциясини олди олиши исботланган;
цемент клинкерини майдалаш жараёнини жадаллаштирувчи интенсификатор («Полиметнаф ссб-ип» ва «Полиметнаф лиг-ип») бетоннинг термик барқарорлиги ва физик-механик хоссаларига таъсири аниқланиб, мустаҳкамлиги 45-52 % га ошириши исботланган;
метан асосида нафтен ва ароматик углеводородлар олиш технологияси ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Метан асосида гомоген ва гетероген каталитик шароитларда ароматик ва нафтен углеводородлари олиш технологиясини ишлаб чиқиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
селектив катализаторларда этилендан ароматик углеводородларни гомоген-гетероген каталитик шароитларда олиш технологияси «Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКда ишлаб чиқаришга жорий қилинган («Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 12 августдаги 01-5/12-357-сон маълумотномаси). Натижада, этилен асосида циклогексан, циклогексен, бензол ва уларнинг гомологларини ишлаб чиқариш имконини берган;
шоли қипиғидан олинган мезоғовакли кремний оксидидан катализатор ташувчиси сифатида фойдаланиб ароматик углеводородлар гомологларини олиш технологияси «Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКда амалиётга жорий қилинган («Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 12 августдаги 01-5/12-357-сон маълумотномаси). Натижада, гетероген катализаторлар ташувчисини маҳаллийлаштириш асосида эритувчи нархини 7,4 % га арзонлаштириш имконини берган;
натрий нитрат асосида олинган металл оксидли катализатордан фойдаланиб бензол гомологлари олиш технологияси «Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКда ишлаб чиқаришга жорий қилинган («Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 12 августдаги 01-5/12-357-сон маълумотномаси). Натижада, гетероген катализаторлар ташувчисини маҳаллийлаштириш ва универсал эритувчилар ишлаб чиқариш имконини берган;
метан асосида турли ўринбосарлар сақлаган ароматик углеводородлари олиш технологияси «Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКда ишлаб чиқаришга жорий қилинган («Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 12 августдаги 01-5/12-357-соне маълумотномаси). Натижада, «Полиметнаф ссб-ип» ва «Полиметнаф лиг-ип» цемент клинкерини майдалаш интенсификаторлари ишлаб чиқариш имконини берган;
этилен ва бутадиен-1,3 асосида нафтен углеводородлари олиш технологияси «Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКда ишлаб чиқаришга жорий қилинган («Uz-Kor Gaz Chemical» МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 12 августдаги 01-5/12-357-сон маълумотномаси). Натижада, бетон аралашмалари учун маҳаллий суперпласификаторлар ишлаб чиқариш имконини берган.