Зарифбаев Жасур Шавкатовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармогʻи номи):
“Эрбий ва европий билан легирланган кремнийнинг нуқсонли таркибига ташқи омилларнинг таъсири”, 01.04.10 – Яримўтказгичлар физикаси (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.PhD/FM595.
Илмий раҳбари: Ҳамдамов Жонибек Жумаевич, физика-математика фанлари бўйич фалсафа доктори, катта-илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти, DSc.03/30.12.2019.FM/Т.01.12.
Расмий оппонентлар: Отажонов Салимжон Мадрахимович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Аюпов Кутуп Саутович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат техника университети
Диссертация йўналиши: Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади:
эрбий ва европий билан легирланган кремнийнинг нуқсонли таркибини ва унга ташқи омилларнинг таъсирини комплекс тадқиқ қилишдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор эрбий билан легирланган кремнийда Эр-О боғларининг ҳосил бўлиши тугунлараро оптик фаол кислород консентрацияси 35-40% га камайишига ва кислород марказларининг оптик фаоллигининг пасайишига олиб келиши аниқланган;
илк бор эрбий билан легирланган кремнийда иккита янги инфрақизил тебраниш модаси 495 ва 848 см⁻¹ да аниқланган ва Эр-О боғларининг шаклланганлигини тасдиқлаган;
кремнийга Эр ва Эу оксид қатламлар орқали диффузияси натижасида сиртга яқин п⁺ қатламлар ҳосил бўлиши ва бу қатламларда фаол нодир ер элементлари атомларининг консентрацияси (1÷2) × 10²⁰ см⁻³ ни ташкил этиши кўрсатилган;
узоқ муддатли лазер нурланиши Эр марказларини қўшимча фаоллаштириши ва Си<Эр> асосидаги диод тузилмаларида 77 К да токнинг қийматини 25 баробаргача ошириши аниқланган;
Европий билан легирланган кремнийда радияция натижасида ҳосил бўладиган нуқсонларнинг камайиши ва Си<Эу> тузилмаларининг радиацияга чидамлилигини 2-3 мартагача ошириши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Эрбий ва европий билан легирланган кремнийнинг нуқсонли таркибига ташқи омилларнинг таъсири мавзусидаги жараёнларини тадқиқ қилиш асосида:
Эр₂О₃ ва Эу₂О₃ оксидлари асосида яратилган диффузия технологияси орқали кремний кристалли сиртига яқин соҳада (1÷2)×10²⁰ см⁻³ консентрацияга эга бўлган п⁺-қатламлар ҳосил қилиш усули ишлаб чиқилди. Мазкур технологик ечим, кремнийнинг сиртга яқин соҳасида нисбатан бир хил легирланиш қатлами ҳосил қилиш имконини берди ва бу усул “ФОТОН” акциядорлик жамиятида диод ва частотали қурилмалар ишлаб чиқариш технологиясига жорий этилди (“ФОТОН” АЖнинг 2025-йил 30-апрелдаги 13-сонли маълумотномаси). Юқори консентрацияли п⁺ қатламларнинг шакллантирилиши орқали Си<Эр> ва Си<Эу> асосидаги диод ва транзистор структураларининг барқарорлиги ҳамда талаб этиладиган электрофизик ишчи параметрлари таъминланди. Шу орқали тажриба намуналарида ишлаш муддати 20% гача ошишига имкон берган;
Тадқиқот давомида олинган лазер нурланиши билан қўшимча фаоллаштирилган эрбий атомлари туфайли фотосезувчанликнинг ортиши ва европий атомлари орқали нурланишга чидамлиликнинг ошиши каби амалий натижалардан Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университетида ОТ-Ф2-55 «Янги функсионал имкониятларга эга наноматериалларнинг янги синфи сифатидаги киришма атомлари нанокластерларини шаклланиши негизида ҳажмий структуралашган кремнийни олишнинг илмий асосларини ишлаб чиқиш» лойиҳасини бажариш жараёнида фойдаланилди (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2025-йил 1-майдаги 02/02-1233-сонли маълумотномаси). Диссертация натижаларидан фойдаланиш кремнийда киришма нанокластерларини шакллантиришнинг илмий асосларини яратган. Бу эса опто ва микроелектроника учун янги функсионал хусусиятларга эга наноматериалларни олиш имкониятларини очиб берган.