Юнусалиев Нуритдин Юнусали ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “ЗнО1-хСх плёнкаларнинг тузилмавий, морфологик ва оптик хусусиятларига γ-нурланиш таъсири”, 01.04.07–“Конденсирланган ҳолат физикаси”(физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.PhD/FM1250
Илмий раҳбар: Зайнабидинов Сиражидин, физика-математика фанлари доктори, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: “Андижон давлат университети”.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат техника университети, PhD.03/27.02.2020.FM.106.01.
Расмий оппонентлар: Турғунов Нозимжон Абдуманнопович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Отажонов Салим Мадраҳимович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: монокристалл кремний тагликларида ЗнО1-хСх плёнкаларини такомиллаштирилган ултратовушли спрей-пиролиз усули ёрдамида ўстириш ҳамда уларнинг тузилмавий, морфологик ва оптик хусусиятларини ўрганиш ва уларга γ-нурланиш таʼсирини тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Илк маротаба ултратовушли спрей-пиролиз усулида (тебраниш частотаси 2,4 МҲз, пиролиз вақти 30 дақиқа, таглик ва пуркагич боши орасидаги оптимал масофа 30 см, иситгич ҳарорати доимий 500 °C) (100) кристаллографик йўналишга мансуб, панжара доимийлари а = б = 0,3265 нм ва c = 0,5212 нм бўлган гексагонал элементар катакчадан ташкил топган ЗнО1-хСх плёнкалари ўстирилган;
рентгенотузилмавий тадқиқотлар натижасида ЗнО1-хСх плёнкалар сиртида панжара доимийси а = 0,7598 нм бўлган куб элементар катакчага эга, ўлчами 57 нм дан 200 нм гача бўлган нанокристалларнинг шаклланиши аниқланган;
γ-нурланишлар таъсирида ЗнО1-хСх плёнкасининг кристалл панжара доимийси 0,031 нм га ортиши, уларнинг сиртий соҳаларида шаклланган нанокристалларнинг геометрик ўлчамлари 12 нм га камайиши аниқланган;
5 ·10⁶ рад дозали γ-нурланишдан сўнг ЗнО1-хСх плёнкаларнинг солиштирма қаршилиги 3,5 Ом·см га, ток ташувчилар ҳаракатчанлиги 0,13 см²/В·с га камайиши ва уларнинг консентрацияси эса 8.1·1017 см⁻³ га ортиши аниқланган;
γ-нурланишлар таъсирида ЗнО1-хСх қатламларида вакансиялар, дислокациялар ҳамда чуқур сатҳли нуқсонлар миқдорининг ортиши туфайли уларнинг тақиқланган соҳа кенглиги 3,26 эВ дан 3,19 эВ гача камайиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Монокристалл кремний тагликларида ЗнО1-хСх плёнкаларини такомиллаштирилган ултратовушли спрей-пиролиз усули ёрдамида ўстириш, шунингдек, уларнинг тузилмавий, морфологик ва оптик хусусиятларига γ-нурланиш таʼсирини тадқиқ қилиш бўйича олинган илмий-амалий натижалар асосида:
5∙106 рад γ-нурланиш таʼсирида п- ЗнО1-хСх плёнкаларда шаклланган нанокристаллитлар ўлчамларининг кичрайиши туфайли солиштирма қаршилиги ρ = 16,2 Ом∙см дан 12,7 Ом∙см гача, ҳамда асосий заряд ташувчиларнинг ҳаракатчанлиги µ = 0,31 см²/В∙с дан 0,18 см²/В∙с гача камайиши, уларнинг консентрацияси эса н = 1,83∙1018 дан 2,64∙1018 см-3 гача ортиши каби илмий натижалар ва уларни аниқлаш усулларидан “ФОТОН” АЖда ишлаб чиқариладиган яримўтказгичли электрон қурилмалар тайёрлашда фойдаланилган (“ФОТОН” АЖ, 2025-йил, 17-март, №45-сонли маʼлумотнома). Олинган илмий натижалардан фойдаланиш электрон техника асбобларининг тажриба намуналарини тайёрлаш ҳамда уларнинг электрофизик хоссаларини яхшилаш имконини берган.
кремний тагликлари (100) кристаллографик йўналишга мансуб, панжара доимийлари а = б = 0,3265 нм ва c = 0,5212 нм бўлган гексагонал элементар катакчалардан ташкил топган ЗнО1-хСх плёнкаларни ултратовушли спрей-пиролиз усулида ўстириш, шунингдек, мазкур плёнкаларда γ-нурланиш таʼсирида вакансиялар, дислокациялар ва чуқур сатҳли нуқсонлар миқдорининг ортиши туфайли тақиқланган соҳа кенглигининг 3,26 эВ дан 3,19 эВ гача камайишини аниқлаш усуллари Андижон давлат педагогика институти профессори Ш.Х. Йўлчиев муаллифлигидаги “Яримўтказгичларда атомлар диффузияси” номли ўқув қўлланмада фойдаланилган (Андижон давлат педагогика институти, 2025-йил 5-май, № 04-394-сонли маʼлумотнома). Олинган илмий натижалар талабаларнинг замонавий яримўтказгичлар физикасига тегишли терминологик тушунчаларини кенгайтириш имконини берган.