Урунбаева Зироат Эркиновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Бир қатор алмашинган 3,4-дигидро ва 1,2,3,4-тетрагидроизохинолинларнинг синтези», 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2022.2.PhD/К484.
Илмий раҳбар: Виноградова Валентина Ивановна, кимё фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Тургунов Эрхон, кимё фанлари доктори, профессор; Журакулов Шерзод Нияткабулович, кимё фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: гомовератриламин ва бир қатор кислоталар асосида амидлар ҳамда изохинолинларнинг янги ҳосилаларини синтез усулларини ишлаб чиқиш, уларнинг тузилишини физик-кимёвий ва биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор алмашинган ароматик карбон кислоталар асосида 1,2-дигидроизохинолинлар синтези микротўлқинли нурланиш шароитида ўтказилиб, жараёнда анъанавий кўп босқичли синтез йўлидан бир реакторли (оне-пот) усули самарали эканлиги асосланган;
гомовератриламин ва бир қатор карбон кислоталар асосида янги амидлар ҳамда изохинолин ҳосилаларини синтез қилиш усуллари мақбуллаштирилган;
итакон кислотанинг гомовератриламин билан тўғридан-тўғри ва билвосита амидланиш реакциялари амалга оширилиб, оксопирролидинкарбоксиамид ҳосил бўлиш динамикаси аниқланган;
оксопиррол ҳалқасини сақловчи амиднинг ҳалқаланиш реакциялари асосида 1,2-дигидроизохинолин ва пирролоизохинолин ҳалқаларини ўз ичига изохинолинлар синтез қилинган ва уларнинг хусусий катталиклари аниқланган, тозалиги хроматографик, тузулиши спектроскопик, электрон тузулиши квант-кимёвий усулларида исботланган;
синтез қилинган изохинолин ҳосилаларининг ситотоксик фаолликлари ўрганилган ва уларнинг биологик таъсир хусусиятлари ва потенсиал фармакологик фаоллиги юқори эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Бир қатор алмашинган 3,4-дигидро ва 1,2,3,4-тетрагидроизохинолинларнинг синтези бўйича олинган илмий натижалар асосида:
изохинолинларнинг янги ҳосилаларини синтез қилиш методикасидан ВА-ФА-Ф-6-009 рақамли “Табиий бирикмалар ва уларнинг синтетик ҳосилаларининг ситотоксик, антибактериал, замбуруғга қарши ва антиоксидант фаолликларини ўрганиш” мавзусидаги амалий лойиҳада изохинолинларнинг трансформацияланмаган нормал тери ҳужайралари – фибробластларга нисбатан кам токцикликка эга бўлган бачадон бўйни саратони (ҲеЛа) ва қизил ўнгач саратони (ҲЕп-2) ҳужайралари ингибиторини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар академиясининг 2024 йил 7 октябрдаги 4/1255-2218-сонли маълумотномаси). Натижада, олинган моддалар орасидан бачадон бўйни саратони (ҲеЛа) ва қизил ўнгач саратони (ҲЕп-2) ҳужайраларига нисбатан ингибиторлигини аниқлаш имконини берган;
синтез қилинган 1- (1-хлоретил) -6,7-диметокси-1,2,3,4-тетрагидроизохинолин, гомовератриламиннинг рацемат сут кислотаси билан конденсатланиш ва циклланиш реакцияси натижасида олинган модданинг кимёвий тузилиши, рентген тузилиш таҳлили асосида аниқланган ва кристалл структураси халқаро Кембридж марказининг структур маълумотлар базасига киритилган (Cambridge Crystallographic Data Centre 2024 йил 3 декабрдаги https://www.ccdc.cam, CCDC:800579-сон маълумотномаси). Натижада, турли хил хоссага эга бўлган янги моддаларни мақсадли синтез қилиш имкониятини берган;
синтез қилинган Н,1-бис- (3,4-диметоксифенилетил) -1-оксопирролидин-3-карбоксиамид ва Н- (3,4-диметоксифенилетил) -3-ёдбензамидлардан “Самарқанд-Энгланд Эко-Медикал” МЧЖда ин витро шароитида антибактериал восита сифатида фойдаланилган (Самарқанд вилояти Ҳокимлигининг 2024 йил 21 августдаги 07-07/139-сонли маълумотномаси). Натижада, патоген микроорганизм Эсчерчиа cоли (грамм (-) бактерия) га нисбаттан 90 мм ли синов майдонида фаоликка эга эканлигини аниқланган ва шу турдаги микроорганизмларни зарарсизлантириш имконини берган.