Дехконов Рахматилла Султоновичнинг
фан доктори (DSc) диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Турп, топинамбур, зуфо ва айиқтовон ўсимликлари асосида шифобахш товарлар олиш ҳамда уларни синфлаш», 02.00.09 – Товарлар кимёси, 14.00.41– Халқ табобати (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.DSc/К214.
Илмий маслаҳатчи: Асқаров Иброҳим Раҳмонович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Андижон давлат униварситети, DSc.03/29.10.2021.К/Т.60.05.
Расмий оппонентлар: Абдуллоев Обиджон Шахобидинович, кимё фанлари доктори, профессор; Абдуганиев Бахтиёржон Ёрмухамматович, кимё фанлари доктори, профессор; Тўраев Зокиржон, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Рапҳанус Сативус Л., Ҳелиантҳус Туберосус Л., Непета Олгае Регел Л. ва Ранунcулус Репенс Л. ўсимликлари таркибидан биологик фаол бирикмаларни ажратиб олиш, юқори биологик фаолликка эга бўлган моддалар асосида янги биологик фаол озиқ-овқат қўшимчалар яратиш ҳамда уларни кимёвий таркиби асосида ТИФ ТН бўйича янги товар код рақамларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Рапҳанус Сативус Л. ва Ҳелиантҳус Туберосус Л. ўсимликлари таркибидаги: гликозидлар, ошловчи моддалар, полифеноллардан (рутин, салицил кислотаси, кверситин, апигенин), лизоцим, инулин, пектин, эфир мойлари, сувда эрувчан витаминлар мавжудлиги сифат реакциялари ва элементлар анализи, титриметрик, потенсиометрик, хроматографик, спектроскопик усуллари орқали исботланган;
Непета Олгае Регел Л. ўсимлик туридан жами 7 та бирикма соф ҳолда ажратиб олинган ва уларнинг тузилиши УБ-улътрабинафша, ИҚ-инфра қизил спектроскопия, 1Н-ЯМР, 13С-ЯМР спектроскопия усулларида исботланган;
Непета Олгае Регел Л. ер устки қисми экстрактив моддалари таркибида дегидрокверсетин, лютионин, кверцетин, рутин, сенирозид, салидрозид ва Ранунcулус Репенс Л. ер устки қисми экстрактив моддалари таркибида мавжуд флавоноидлардан: рутин, кверцетин, апигенин мавжудлиги ЮССХ таҳлил усулида аниқланган;
ГХ усули ёрдамида Непета Олгае Регел Л. ўсимлиги таркибидаги тўйинмаган ёғ кислоталари (51,47%) тўйинган ёғ кислоталаридан (48,53%) эканлиги ва тўйинмаган ёғ кислоталаридан эйкозан 20:1, сис-11,14-эйкозадиен 20:2 ва 8,11,14-эйкозатиен 20:3 + арахидон кислоталари мос равишда 1,38%, 1,71% ва 1,45% эканлиги ҳамда қутбли липидлари таркибида лигносерин 24:0 кислотаси минор компонент эканлиги исботланган;
Непета Олгае Регел Л. ўсимлиги эфир мойлари таркибида 76 та бирикмалар, Ранунcулус Репенс Л. ўсимлиги эфир мойи таркибида эса 62 та бирикмалар ГХ-МС усулида олинган натижалар асосида идентификация қилинган ҳамда уларининг бактерия ва замбуруғларга қарши фаолликлари ин витро шароитида аниқланган;
Непета Олгае Регел Л. ўсимлигидан турли муҳитларда ажратиб олинган экстрактларининг биологик фаоллиги ин витро ва ин виво тажрибаларида юракда пероксидланиш жараёнини тормозлаши аниқланган;
Ранунcулус Репенс Л. ўсимлигини турли муҳитларда ажратиб олинган эктрактларининг ин витро шароитида антиоксидант фаоллик намоён қилиши спектрофотометрик усулда аниқланган;
олинган табиий озиқ-овқатй қўшилмалари товар сифатида синфланиб, уларга ташқи иқтисодий фаолият товарлар номенклатураси бўйича янги ахалқаро товар код рақамлари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Непета Олгае Регел Л., Рапҳанус Сативус Л., ва Ҳелиантҳус Туберосус Л., ўсимликларининг кимёвий компонентлари ва биологик фаоллигини ўрганиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Непета Олгае Регел Л. ўсимлиги экстракти ЎзДСт 3466:2020 асосида олинган янги табиий “АСЗУФО” ва Рапҳанус Сативус Л., ва Ҳелиантҳус Туберосус Л. ўсимлилклари экстрактлари асосида Гост 28499-2014 асосида “АСТОП” янги озиқ-овқат қўшилмаларини “БИЛЛУР АРКОН” ХК да ишлаб чиқариш учун Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан рухсатнома берилган (№ 020300, 2024 й.). Натижада, мазкур озиқ-овқат қўшилмаларини ишлаб чиқариш имконини берган;
Непета Олгае Регел Л. ўсимлиги экстракти асосида “АСЗУФО” ва Рапҳанус Сативус Л., ва Ҳелиантҳус Туберосус Л. ўсимлилклари экстрактлари асосида “АСТОП” озиқ-овқат қўшилмалари учун янги ресепт, технологик йўриқномалар (ТЙ 203948386-02:2024, ТЙ 203948386-03:2024) Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг Санитария-эпидемиология осойишталик ва жамоат саломатлиги назорати томонидан тасдиқланган (Ўзбекистон Республикаси Санитария-эпидемиология осойишталик ва жамоат саломатлиги назоратининг 2024-йил 28-декабрдаги 26-11 б-118 сон хати). Натижада, нафас йўллари касалликлари, сийдик тош касалликлари, бел умуртқа чурра, диабет каби касалликларини олдини олишга ёрдамчи янги озиқ-овқат қўшилмаларини талаб даражасида идентификациялаш ва ишлаб чиқариш имконини берган;
Непета Олгае Регел Л., Рапҳанус Сативус Л., ва Ҳелиантҳус Туберосус Л., ўсимликларининг кимёвий таркиби асосида ташқи иқтисодий фаолият товарлар номенклатураси бўйича синфланиб, уларга доривор ўсимликлар учун 1212 99 950 1 халқаро товар код рақами ишлаб чиқилган ва божхона амалиётига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитасининг 2025 йил 8-февралдаги № 17/05-25-0198- сонли маълумотномаси). Натижада, антиоксидант, антибактериал хоссали озиқ-овқат қўшилмаларини синфлаш, экспорт ва импорт қилишда улардан ундириладиган бож тўловларини назорат қилиш имконини берган.