Валижанова Зиёда Ильхамовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Спортчиларда жисмоний ва психоэмоционал зўриқиш таъсирида ошқозон ичак тизими функционал ҳолатини баҳолаш” 14.00.38 – Спорт тиббиёти.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2022.1.PhD/Tib2594.
Илмий раҳбар: Юлдашева Гулчеҳра Рустамовна, тиббиёт фанлари доктори, доцент. 
Диссертация бажарилган муассаса номи: Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази. 
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи: Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази, PhD10/30.12/2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Турсунов Нодиржон Батирович, тиббиёт фанлари номзоди; Собирова Гузал Наимовна, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Тошкент педиатрия тиббиёт институти 
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади:. циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ўсмир спортчиларда  жисмоний юкламалар шароитида ошқозон-ичак тизими функционал ҳолатини ўрганиш ва ундаги ўзгаришлар билан спортчи психо-эмоционал ҳолати орасидаги боғлиқликни аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда қорин оғриғи ва қорин дам бўлиши билан бирга кечувчи ошқозон-ичак тизими функционал бузилишлари спортчи бўлмаган ўсмирларга нисбатан кўпроқ учраши ва улар жисмоний юкламаларга спортчи организми жавоб реакцияси турларига боғлиқ эканлиги аниқланган; 
циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда жисмоний юкламалар шароитида ичак микробиоценозида дисбиотик ўзгаришлар учраши ва уларининг намоён бўлиш даражаси билан жисмоний юкламалар интенсивлиги орасида ўзаро боғлиқлик мавжудлиги асосланган;
ёш спортчиларда ичак дисбиози синдромини келиб чиқиши уларнинг жисмоний фаоллигига салбий таъсир қилиши ва психо-эмоционал ҳолатида ўзгартиришлар келтириб чиқариши исботланган;
лактобацилларнинг оксидланиш стресси, яллиғланиш ва спортчиларнинг жисмоний фаоллиги, хамда психо-эмоционал ҳолатига таъсир қилиши туфайли ёш спортчилар жисмоний тайёргарликни яхшилаш ва машғулотлар жараёнида чарчоқлик даражасини камайтириш учун ошқозон-ичак тизими функционал бузилишларини эрта ташҳислаш ва самарали коррекция қилиш усуллари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Илмий натижалар асосида циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ўсмир спортчиларда жисмоний ва психо-эмоционал юкламалар туфайли келиб чиқадиган ошқозон-ичак тизимининг функционал бузилишларининг аниқланиши ҳамда даволаш бўйича махсуслаштирилган тавсиялар ишлаб чиқилган ва “Спортчиларда ошқозон-ичак тизими функционал бузилишлари билан бирга ичак микробиотасини ташҳислаш ва коррекция қилиш усуллари” номли услубий тавсиялар (13.04.2024 санадаги хулоса №13) тасдиқланган. Ушбу тавсиялар Ўзбекистон Республикаси Олимпия ва Паралимпия спорт турларига спортчиларни тайёрлаш маркази (2024 йил 5 мартдаги жорий этиш ҳақидаги акт №113) ва “Спартак” болалар футбол клуби фаолиятига (2024 йил 27 февралдаги жорий этиш ҳақидаги акт №97) татбиқ этилган. 
биринчи илмий янгилик: илк марта циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда қорин оғриғи ва қорин дам бўлиши билан бирга кечувчи ошқозон-ичак тизими функционал бузилишлари спортчи бўлмаган ўсмирларга нисбатан кўпроқ учраши аниқланди. Бу бузилишлар жисмоний юкламаларга ва спортчи организмининг уларга бўлган индивидуал жавоб реакциясига боғлиқ эканлиги асосланган. Натижада, ушбу ҳолатларнинг олдини олиш ва даволаш учун махсус тадбирлар жорий қилиш зарурлиги кўрсатилган. Мазкур инновация биринчи марта тиббий амалиётга киритилди ва тегишли тартиб-қоидаларда расмийлаштирилди: Республика Олимпия ва Паралимпия спорт турларига спортчиларни тайёрлаш маркази (2024 йил 5 мартдаги жорий этиш ҳақидаги акт №113) ва “Спартак” болалар футбол клуби (2024 йил 27 февралдаги жорий этиш ҳақидаги акт №97).  Ижтимоий самарадорлиги: мазкур коррекция усули спортчиларда ошқозон-ичак тизими касалликларини камайтириш орқали уларнинг вақтинчалик меҳнат қобилиятини йўқотиш ва ногиронлик ҳолатларининг олдини олади. Шунингдек, спортчилар соғлиғини тезроқ тиклаш ва уларни спорт машғулотларига қайтариш имконияти туғилади, бу эса уларнинг спорт натижаларини яхшилаш ва соғлиқни сақлаш соҳасидан молиявий тежашлар чиқариб олиш имконини яратади. Бу албатта спортчиларнинг касбий фаолиятларини қўллаб-қувватлаш ва муваффақиятли спорт фаолиятини таъминлаш учун жуда муҳимдир. Иқтисодий самарадорлиги: таъкидлаш жоизки, спортчиларда овқат ҳазм қилиш йўлларининг касалликларини замонавий усуллар билан даволаш харажатларини сезиларли даражада камайтириш имконини беради. Ана шундай иқтисодиётга яқин ҳисоб-китобларга кўра, оддий даволаш усулларида ҳар бир спортчини даволаш ўртача 23307228 сўмга тушса, замонавий усулда бу миқдор 19262040 сўмга тушади. Бу ўринда бемор учун белгиланган маблағлар миқдори тахминан 4450188 сўмга камаяди. Мураккаб тизимли даволаш ишлари самарадорлиги бўйича фақат даволаш муддати қисқариши билан чекланиб қолмайди, балки бундай даволашнинг ўзи орқали спортчилар организмида ривожланиб бораётган касалликларни тўхтатиш ва назорат остига олиш имконини тақдим этади. Ушбу қийматларни баҳолаганда очиқ кўриниб турибдики, замонавий даволаш усуллари иқтисодиётимизга кўпроқ зарар етказмайдиган бўлади. Хулоса: ортиқча вақт ва маблағ сарфлаб бўлмайдиган янги даволаш усулларини жорий этиш бугунги куннинг талабидир. Шу сабабли тиббий соҳага давлатимиз томонидан ажратилаётган маблағлар оқилона тақсимланиши зарурлигини яна бир карра таъкидлаш ўринлидир;
иккинчи илмий янгилик: илк марта циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда жисмоний юкламалар шароитида ичак микробиоценозида дисбиотик ўзгаришлар учраши ва уларнинг намоён бўлиш даражаси билан жисмоний юкламалар интенсивлиги орасида ўзаро боғлиқлик аниқланди. Бу ишланма, спортчиларда овқат ҳазм қилиш тизимини яхшилаш ва жисмоний юкламаларга мутаносиб индивидуал муолажаларни жорий қилиш орқали уларнинг соғлиғини сақлаш ва спорт натижаларини ошириш имконини берган. Бу янгилик республикамиз тиббий амалиётига киритилган махсус методикани ташкил этди: Республика Олимпия ва Паралимпия спорт турларига спортчиларни тайёрлаш маркази (2024 йил 5 мартдаги жорий этиш ҳақидаги акт №113) ва “Спартак” болалар футбол клуби (2024 йил 27 февралдаги жорий этиш ҳақидаги акт №97).  Ижтимоий самарадорлиги: инновация спортчилар соғлиғини яхши ҳимоя қилишга хизмат қилади, уларнинг ишлаш қобилиятини ошириб, спорт натижаларини яхшилайди. Жисмоний жароҳат ва касалликлардан сақланиш даражаси ошади, спортчилар миллий терма жамоамиз таркибида узоқ муддат мобил бўлиш имконига эга бўладилар. Бу кўрсаткич спортчи учун икки томонлама қулайлик яратиб, соғлиқни сақлаш тизими учун ҳам маъсулиятсизликдан халос бўлиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: янги усулда спортчиларни даволашга кетадиган маблағлар самарали равишда тежалиб, одатий даволаш йўналиши бўйича 23307228 сўмлик харажат ўрнига, янги метод асосида ўртача 19262040 сўм сарфланади. Бу эса ҳар бир спортчи учун қарийб 4450188 сўм маблағни тежаш имконини яратади. Шунингдек, даволаш самарадорлиги ўсиб, тўлиқ тузалганлар улуши 63,3%дан 86,7%га кўтарилди, бу эса инновациянинг алоҳида клиник аҳамиятини белгилайди. Хулоса: мазкур янги даволаш усули спорт тиббиётида қимматли ҳисса бўлиб, спортчилар соғлиғини мустаҳкамлаш ва касбий фаолият учун зарур бўлган мажбурий профилактика йўналишларини шакллантириб беришга хизмат қилади;
учунчи илмий янгилик: циклик спорт турлари билан шуғулланувчи ёш спортчиларда ичак дисбиози синдромининг пайдо бўлиши, уларнинг жисмоний фаоллигига салбий таъсир қилиши ва психо-эмоционал ҳолатини ўзгариши аниқланди. Бу ҳолатлар, жисмоний юкламалар ва психоэмоционал зўриқишларларнинг таъсирида юзага келиши ва уларнинг натижаларга бўлган таъсири профилактика ва индивидуал даволаш усулларини жорий қилиш зарурлигини кўрсатилган. Мазкур янгилик биринчи марта расмий тиббий амалиётга Ўзбекистон Республикаси тиббий муассасалари томонидан татбиқ этилган бўлиб, қуйидаги ҳужжатларда акс эттирилган: Республика Олимпия ва Паралимпия спорт турларига спортчиларни тайёрлаш маркази (2024 йил 5 мартдаги жорий этиш ҳақидаги акт №113) ва “Спартак” болалар футбол клуби (2024 йил 27 февралдаги жорий этиш ҳақидаги акт №97).Ижтимоийсамарадорлиги: ичак микробиомасининг бузилишлари спортчиларнинг психо-эмоционал ҳолатига салбий таъсир кўрсатади: улар таъсирчанлик, депрессия ва эзилувчанлик ҳолатларига дучор бўлишади, бу эса ўз навбатида спорт фаолиятида иштирок этиш ва юқори натижаларни қўлга киритиш имкониятларини чеклайди. Янги услуб орқали ўтказилган даволаш жараёни эса спортчиларнинг руҳий-сифатий ҳолатини яхшилайди, хавф-хатар ҳолатларини камайтиради, ишчанлик қобилиятини ва ўзини тутиш маҳоратини ошириб, уларнинг фаолиятини доимий равишда таъминлайди. Амалиётга татбиқ этилган ушбу услуб туфайли спортчилар соғлиғини яхшилаш, ўз фаолиятини давом эттириш ва юқори натижаларга эришиш имкониятига эга бўлишади. Бу эса ўз навбатида, аҳолининг соғлиғини мустаҳкамлаш ва давлат спорт соҳасининг ривожланишига катта ҳисса қўшади. Иқтисодий самарадорлиги: ичак микрофлорасининг соғлом ҳолатини сақлаб туриш орқали спортчиларнинг руҳий-сифатий ҳолатини яхшилаш ижтимоий аҳамиятга эга бўлган жараён бўлиб, бунда соғлиқни сақлаш тизимига йўналтирилган маблағларнинг тақсимоти ва миқдори масаласи ҳам ҳал қилинади. Шифохонада вақт ўтказиш муддати қисқариши, дори-дармон маҳсулотларини самаралироқ қўллаш натижасида тиббий харажатларнинг қисқариши каби ижобий оқибатлар кузатилади. Хусусан, янгиликнинг иқтисодий самарадорлигини аниқ рақамлар орқали кўрсатиш мумкин: маҳаллий дори воситаларини қўллаш билан боғлиқ стандарт даволаш усули бир спортчини даволаш учун ўртача 23307228 сўмга тушса, замонавий усул (L. plantarum пробиотикини қўллаш) бу кўрсаткични 19262040 сўмга туширади. Демак, бир спортчи учун ўтказилган даволаш усулидан ўртача 4045188 сўм миқдорида иқтисодий самарадорлик ҳосил бўлади. Натижада соғлиқни сақлаш тизимида ортиқча харажатларсиз юқори самарадорликка эришиш мумкин бўлади, бу эса давлат соғлиқни сақлаш сиёсатининг мақсадларига ҳамоҳангдир. Хулоса:биринчи марта ишлаб чиқилган ва амалиётга татбиқ этилган ичак микробиомасини ўрганиш ва бартараф этиш бўйича инновацион дастур спорт тиббиётида жиддий аҳамиятга молик янгилик ҳисобланади. Тадқиқот натижалари ушбу инновациянинг ижобий ижтимоий ва иқтисодий аҳамиятини исботлади, бу эса спортчилар соғлиғини мустаҳкамлаш ва юқори спорт натижаларига эришишда асосий омиллардан бири эканлигини кўрсатади;
тўртинчи илмий янгилик: биринчи марта лактобацилларнинг оксидланиш стресси, яллиғланиш ва спортчиларнинг жисмоний фаоллиги ҳамда психо-эмоционал ҳолатига таъсир қилишини инобатга олган ҳолда, ёш спортчиларда меъда-ичак тизими функционал бузилишларини эрта ташҳислаш ва самарали коррекция қилиш усуллари ишлаб чиқилган. Бу усуллар спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини яхшилаш ва машғулотлар жараёнида чарчоқлик даражасини камайтиришга қаратилган. Ушбу янгилик илк бор расмий тиббий амалиётга татбиқ этилган бўлиб, уни Республика Олимпия ва Паралимпия спорт турларига спортчиларни тайёрлаш маркази (2024 йил 5 мартдаги жорий этиш ҳақидаги акт №113) ва “Спартак” болалар футбол клуби (2024 йил 27 февралдаги жорий этиш ҳақидаги акт №97) томонидан тасдиқланган ҳужжатларда акс эттирилган. Ижтимоий самарадорлиги: Мазкур инновация асосида спортчиларда индивидуаллаштирилган микробиомни коррекция қилиш дастурлари ишлаб чиқилган бўлиб, бу касалликларнинг ривожланиш хавфини камайтиради ва спортчиларнинг мунтазам жисмоний фаоллигини таъминлайди. Натижада спортчилар ўз меҳнат қобилиятларини узоқроқ муддат давомида сақлаб қоладилар, юқори спорт натижаларига эришадилар ва мусобақаларда фаол иштирок этишади, бу эса мамлакат спорт нури ва жамоатчилик орасида спортни фаол тарғиб қилиш даражасини оширади. Иқтисодий самарадорлиги: спортчиларда ичак микробиомасини тўғрилаб бориш тадбирлари уларнинг соғлиғини сақлашга оид молиявий харажатларни қисқартиришга ёрдам беради. Бу усул касалликлардан кейинги даволаниш ва тикланиш жараёнларининг харажатларини камайтиради, тиббий текширув ва соғлиқни назорат қилиш харажатларини тежайди. Аввалги ҳисоб-китобларга кўра, мазкур инновация натижасида йилига битта спортчи учун ўртача 4045188 сўм миқдорида иқтисодий самарадорлик ҳосил бўлади. Хулоса: ичак микробиомасининг ҳолатини илмий асосланган ҳолда бошқариш спортчиларнинг жисмоний ҳолатини мустаҳкамлаш ва касалликларнинг олдини олишнинг муҳим омили эканлиги исботланди. Амалиётга татбиқ этилган ушбу инновация спорт натижаларини яхшилаш, меҳнат қобилиятини сақлаб қолиш ва молиявий харажатларни қисқартиришда муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди.