Абдуллаева Мадина Абдулла қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Жигарга хос эндотeлиал омилларнинг ўзаро алоқалари нуқтаи назаридан болалардаги янги коронавирус инфекциясининг клиник-патогeнeтик қирралари”, 14.00.09 – Педиатрия (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақами: B2023.4. PhD/Tib4070.
Илмий раҳбар: Иноятова Флора Ильясовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Республика ихтисослаштирилган педиатрия илмий-амалий тиббиёт маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент педиатрия тиббиёт институти,_DSc.04/30.12.2019.Tib.29.01.
Расмий оппонентлар: Aгзамова Шоира Aбдусаламовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Худайкулова Гулнора Каримовна, тиббиёт фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Тиббиёт ходимларининг касбий малакасини ривожлантириш маркази.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: болаларда COVID-19нинг кечиш хусусиятлари шаклланишида SARS-CoV-2 нинг турли штаммлари ва жигар синусоидал-эндотелиал ҳужайраларининг жигарга хос (L-SIGN ва Stab-2) рецепторларининг аҳамиятини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
СOVID-19 билан касалланган болаларда SARS-Cov-2 штаммларининг турли частотаси: Delta (77,8%), WU (9,3%), UK(10,2%) и BR(2,8%) ва уларнинг клиник аҳамияти аниқланиб, WU - ва, айниқса BR -штаммларида барча клиник синдромларнинг устунлиги билан касалликнинг оғир кечиши ривожланиши триггери сифатида кўриб чиқилди, Delta штамми билан инфицирланишда интоксикацион, диспептик ва гепатолиенал синдромлар яққолиги билан касалликнинг ўрта оғир кечиши ва UK штаммида клиник синдромлар камроқ ривожланиши билан енгил кечиши исботланган;
COVID-19 билан касалланиш шароитида АлАТ кўрсаткичлари меъёрда бўлган бемор болаларда жигарнинг патологик жараёнга жалб этилиши нуқтаи назаридан жигарга хос ЛДГ5 ва ЛДГ4 ферментлари фаоллигини аниқлашнинг диагностик аҳамияти илмий исботланган;
SARS-CoV-2 геномининг жигар синусоидал-эндотелиал функциясига турли даражадаги таъсири шароитида компенсатор механизмларнинг камайишини тавсифловчи жигарга хос рецепторлар - L-SIGN ва Stab2 экспрессияси даражаси билан COVID-19 кечишининг оғирлиги ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлик исботланган;
COVID-19 билан касалланишда SARS-CoV-2 серологик профилининг 4 та варианти аниқланиб, уларнинг намоён бўлиши вируснинг генетик ўзгарувчанлиги ва касаллик босқичига қараб ўзгариб туриши, шунингдек, юқори инфекцион индекс ва юқумлилик Delta ва айниқса BR-штаммлар билан ҳамда эрта гуморал жавоб UK ва WU-штаммлар билан, кечки жавоб Delta билан, иммун тизимининг ареактивлиги эса BR-штамми билан боғлиқлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Жигарга хос эндотелиал омилларнинг ўзаро алоқалари нуқтаи назаридан болалардаги янги коронавирус инфекциясининг клиник-патогенетик қирраларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: СOVID-19 билан касалланган болаларда SARS-Cov-2 штаммларининг турли частотаси: Delta (77,8%), WU (9,3%), UK(10,2%) и BR(2,8%) ва уларнинг клиник аҳамияти аниқланиб, WU -ва, айниқса BR -штаммларида барча клиник синдромларнинг устунлиги билан касалликнинг оғир кечиши ривожланиши триггери сифатида кўриб чиқилди, Delta штамми билан инфицирланишда интоксикацион, диспептик ва гепатолиенал синдромлар яққолиги билан касалликнинг ўрта оғир кечиши ва UK штаммида клиник синдромлар камроқ ривожланиши билан енгил кечиши исботланганлиги Республика ихтисослаштирилган Зангиота 1-сон шифохонаси 2023 йил 23 декабрдаги 166-П-сон буйруқ ва Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт марказининг Қашқадарё филиали 2023 йил 7 июндаги 25-сон буйруғи билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2025 йил 10 мартдаги 13/14-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 нинг оғир шаклларини эрта аниқлаш ва прогноз қилиш сифатини яхшилаш бемор болаларда касалликнинг асоратлари ва ногиронлиги частотасини камайтириш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: “Касаллик қиймати таҳлили” бўйича молиявий самарадорликни ҳисоблаш касалликнинг ўткир даврида тўғри харажатлар фарқи ишлаб чиқилган усул молиявий ҳаражатлар билан 500000 сўмни ташкил этган. Шу билан бирга, ковиддан кейинги даврни (билвосита харажатлар) таҳлил қилинганда, ишлаб чиқилган усулда асоратларнинг ривожланиш частотаси 4 баробарга камайган (анъанавий 28,2% га нисбатан 5,5%, р<0,001) ва бу орқали 108 нафар бемор учун бир маротабалик стационар даволанишнинг умумий харажатларидан 25889868 сўмни иқтисод қилиш имкониятини яратган. Хулоса: болаларда COVID-19 нинг оғир кечиши, асоратлари ва салбий оқибатлари ривожланиши учун хавф гуруҳларини эрта шакллантиришни оптималлаштириш, SARS-Cov-2 штаммлари билан касалланишни генетик тасдиқлаш, клиник шартли-специфик мезонлар ва бемор болаларнинг ёшини ҳисобга олинганлиги орқали бир нафар бемор учун бир маротаба стационар даволанишнинг умумий харажатларини 239721 сўмга иқтисод қилиш имкониятини берган.
иккинчи илмий янгилик: COVID-19 билан касалланиш шароитида АлАТ кўрсаткичлари меъёрда бўлган бемор болаларда жигарнинг патологик жараёнга жалб этилиши нуқтаи назаридан жигарга хос ЛДГ5 ва ЛДГ4 ферментлари фаоллигини аниқлашнинг диагностик аҳамияти илмий исботланганлиги Республика ихтисослаштирилган Зангиота 1-сон шифохонаси 2023 йил 23 декабрдаги 166-П-сон буйруқ ва Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт марказининг Қашқадарё филиали 2023 йил 7 июндаги 25-сон буйруғи билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2025 йил 10 мартдаги 13/14-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: ЛДГ изоферментларини ўрганиш АлАТ кўрсаткичлари меъёрда бўлган COVID-19 билан касалланган болаларда жигарнинг патологик жараёнга жалб этилишини ташхислашни яхшилаш имконини беради, бу умуман олганда сурункали гепатит ривожланишини ва жигар фибрози ва дарвоза венаси тромбози кўринишидаги асоратларни камайтиришга эришиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: Харажат самарадорлиги коэффициентини ҳисоблаш методикаси (Jefferson Т., 2003) га кўра, анъанавий ва ишлаб чиқилган диагностика методикалари ўртасидаги Keff фарқи 7635 ни ташкил этди, бу ишлаб чиқилган методика бўйича таъсир бирлиги учун харажатларнинг камлигини кўрсатди ва бу орқали 108 нафар бемор учун умумий сарф 155611200 сўмни ташкил этиб, 100% самарадорликка эришиш имкониятини берган. Хулоса: COVID-19 билан касалланган болаларда жигарнинг патологик жараёнга жалб қилинишини ташхислаш учун жигарнинг патологик жараёнга жалб қилинишини эрта ташхислаш ва гепатопротектив даволаш мақсадида лактатдегидрогеназа фракциялари (ЛДГ5, ЛДГ4) фаоллиги даражасини қўшимча текшириш зарур бўлиб, анъанавий усул бўйича бир нафар беморда ташхислаш учун 56,3% самарадорликда 1241400сўм сарфланди, бунда Keff = 22049га тенг бўлди, ишлаб чиқилган усулда эса Keff = 14414 тенг бўлиб, бир нафар бемор учун умумий сарф 1441400сўмни ташкил қилган ва 100% самарадорликга эришиш имкониятини берган.
учинчи илмий янгилик: SARS-CoV-2 геномининг жигар синусоидал-эндотелиал функциясига турли даражадаги таъсири шароитида компенсатор механизмларнинг камайишини тавсифловчи жигарга хос рецепторлар - L-SIGN ва Stab2 экспрессияси даражаси билан COVID-19 кечишининг оғирлиги ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлик исботланганлиги Республика ихтисослаштирилган Зангиота 1-сон шифохонаси 2023 йил 23 декабрдаги 166-П-сон буйруқ ва Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт марказининг Қашқадарё филиали 2023 йил 7 июндаги 25-сон буйруғи билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2025 йил 10 мартдаги 13/14-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: ишлаб чиқилган диагностик мезонлар жигардаги патологик жараённинг оғирлик даражасини ва жигар эндотелиал дисфункциясини эрта аниқлашга, ўз вақтида ихтисослаштирилган ёрдам кўрсатишга ёрдам беради, бу эса ўринлар фондининг бандлигини ва умумий ногиронликни камайтиришга эришиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: Болалар ногиронлигининг олдини олиш бўйича молиявий самарадорликни ҳисоблаш шуни кўрсатдики, агар давлатнинг ижтимоий нафақага харажатлари бир нафар ногирон бола учун ойига 621000 сўм бўлиб, йиллик 7452000 сўмни ташкил этса, олинган тиббий-ижтимоий самара (13%) га қайта ҳисобланганда иқтисодий фойда 100 нафар бемор бола учун йилига 745200000 сўмни ташкил этган. Хулоса: COVID-19 билан оғриган болаларда L-SIGN ва Stab-2 жигарга хос эндотелиал рецепторларни ўрганиш касалликнинг оғир шакллари, асоратлари ва салбий оқибатларининг олдини олиш учун жигарнинг синусоидал механизмлари декомпенсациясини ўз вақтида ташхислашни олдиндан белгилаш орқали бир нафар ногирон бола учун ойига 621000 сўмни, йиллик 7452000 сўмни иқтисод қилиш имкониятини берган.
тўртинчи илмий янгилик: COVID-19 билан касалланишда SARS-CoV-2 серологик профилининг 4 та варианти аниқланиб, уларнинг намоён бўлиши вируснинг генетик ўзгарувчанлиги ва касаллик босқичига қараб ўзгариб туриши, шунингдек, юқори инфекцион индекс ва юқумлилик Delta ва айниқса BR-штаммлар билан, ҳамда эрта гуморал жавоб UK ва WU-штаммлар билан, кечки жавоб Delta билан, иммун тизимининг ареактивлиги эса BR-штамми билан боғлиқлиги исботланганлиги Республика ихтисослаштирилган Зангиота 1-сон шифохонаси 2023 йил 23 декабрдаги 166-П-сон буйруқ ва Республика ихтисослаштирилган эпидемиология, микробиология, юқумли ва паразитар касалликлар илмий-амалий тиббиёт марказининг Қашқадарё филиали 2023 йил 7 июндаги 25-сон буйруғи билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2025 йил 10 мартдаги 13/14-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: BR, WU, UK, Delta штаммлари билан касалланган болаларда COVID-19 нинг эҳтимолий (енгил, ўртача ва оғир) кечишини ва асоратлар ривожланиш хавфини тиббий баҳолашнинг яхшиланиши беморларни даволаш тактикасини танлашга, иммунотерапияни эрта бошлашга ва вирусли юкламани камайтиришга ёрдам беради, бу эса ётоқ фондининг бандлигини 2,8±0,2 кунга ва тиббий асбоб-ускуналардан фойдаланишни камайтиради. Иқтисодий самарадорлиги: бир беморнинг стационар даволанишида 10 ётоқ кунига касаллик нархи 9701400 сўмни ташкил этган бўлса, 7,2 ётоқ кунига қисқартирилган шароитда 7332600 сўмни ташкил этди. Бунда иқтисодий самара 2368800 сўмга тенг бўлиб, 100 нафар беморга қайта ҳисобланганда 236880000 сўмни ташкил этади. Хулоса: COVID-19 билан касалланган болаларда ўз вақтида ихтисослаштирилган ёрдам кўрсатиш ва касаллик асоратлари хавфини камайтириш учун маркер профилининг 4 та вариантини аниқлаш мақсадида SARS-Cov-2 маркерлари ва BR, WU, UK, Delta штаммларининг барча серологик спектрини ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлиб, бир нафар бемор стационар даволанишида 7,2 ётоқ кунига қисқартирилган шароитда 7332600 сўмни иқтисод қилиш имкониятини берган.