Маматхўжаева Гулҳаё Азизбек қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Болалар ва ўсмирларда семиришнинг олдини олишга тизимли ёндашув», 14.00.09 –  «Педиатрия» (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.PhD/Tib2733.
Илмий раҳбар: Арзикулов Абдурайим Шамшиевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Андижон давлат тиббиёт институти, DSc.04/07.06.2024.Tib.95.03.
Расмий оппонентлар: Хакимов Шаробиддин Каримович, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Алиева Нигора Рустамовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Доғистон давлат тиббиёт университети.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ортиқча вазнли ва семириб кетган болаларнинг клиник ва эпидемиологик хусусиятларини ҳамда балоғат ёшидаги болалар ва ўсмирларда семиришнинг ривожланиши учун хавф гуруҳларини аниқлаш ва превентив аралашувдан сўнг унинг самарадорлигини баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Андижон вилоятида замонавий шароитда болалар ва ўсмирлар орасида ортиқча вазн ва семизлик шаклланишининг эпидемиологик хусусиятлари ҳамда жисмоний ривожланишининг антропометрик ўзига хосликлари аниқланган;
замонавий шароитда 10-15 ёшдаги болалар популяциясида оилада семизликнинг мавжудлиги (RR=8,493); ҳомиладорлик вақтида онанинг семизлиги (RR=3,966); қўшимча овқатлар билан озиқлантиришни эрта бошлаш (RR=1,779); нонушта қилмаслик (RR=6,450), овқатланиш маҳалини камайтириш (RR=2,121), ёлғиз овқатланиш (RR=2,131), ва компьютер/телевизор қаршисида овқатланиш (RR=1,767), туз истеъмоли (RR=3,594) ҳамда фаст-фуд маҳсулотлари истеъмоли (RR=2,156) ортиқча вазн ва семизлик ривожланишининг хавф омиллари эканлиги аниқланган;
ортиқча вазнли ва семизлик мавжуд болаларда қўшимча прогностик мезон сифатида адипонектин превентив аралашувдан сўнг ижобий метаболик индикатор ва энг яхши биомаркер эканлиги аниқланган;
ортиқча вазнли ва семиз болаларнинг турмуш тарзига превентив аралашув ўтказиш клиник, биокимёвий, антропометрик ва метаболик кўрсаткичларнинг ўзгаришига ижобий таъсир қилиши қиёсий жиҳатдан исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Болалар ва ўсмирлар орасида ортиқча вазн ва семизликни эрта аниқлаш ва олдини олиш ycyллapини яхшилaшгa бўйича илмий тадқиқот натижалари асосида:
биринчи илмий янгилик: Андижон вилоятида замонавий шароитда болалар ва ўсмирлар орасида ортиқча вазн ва семизлик шаклланишининг эпидемиологик хусусиятлари ҳамда жисмоний ривожланишининг антропометрик ўзига хосликлари аниқланганлиги Андижон давлат тиббиёт институти Эксперт кенгаши томонидан 2024 йил 26 июнда 12-сон билан тасдиқланган “Ортиқча вазнли ва семиз болаларда адипонектин маркеридан фойдаланишга асосланиб профилактик чоралар натижаларини башорат қилиш усули” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ушбу янгилик Андижон вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 19 июлдаги 78/1-сон ва Фapғoнa вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 20 сентябрдаги 01-08/628-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2024 йил 10 декабрдаги 10/39-сон хулосаси). Илмий янгилик натижаларининг ижтимоий самарадорлиги: Андижон вилоятида замонавий шароитда болалар ва ўсмирлар орасида ортиқча вазн ва семизлик шаклланишининг эпидемиологик хусусиятлари ҳамда жисмоний ривожланишининг антропометрик ўзига хосликлари аниқлаш минтақавий референт нормативларни ишлаб чиқишга имкон беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ортиқча вазн ва семизлик шаклланишининг эпидемиологик хусусиятлари ҳамда жисмоний ривожланишининг антропометрик ўзига хосликларини инобатга олган холда превентив чора-тадбирларни амалга ошириш ортиқча вазн ва семизликка боғлиқ касалликлар (қандли диабет, гипертония, метаболик синдром ва бошқалар) туфайли 1 нафар болага сарфланадиган ўртача йиллик тиббий харажатларни тахминан 2500000 сўм (ортиқча вазнли) ва 5000000 сўмга (семиз болалар) иқтисод қилишга имкон беради. Хулоса: ушбу илмий янгиликдан фойдаланган ҳолда профилактик тадбирларни ташкиллаштириш болалар ва ўсмирларда келгусида ривожланиши мумкин бўлган касалликларни даволаш учун сарфланадиган маблағларни иқтисод қилиш имконини беради.
иккинчи илмий янгилик: замонавий шароитда 10-15 ёшдаги болалар популяциясида оилада семизликнинг мавжудлиги (RR=8,493); ҳомиладорлик вақтида онанинг семизлиги (RR=3,966); қўшимча овқатлар билан озиқлантиришни эрта бошлаш (RR=1,779); нонушта қилмаслик (RR=6,450), овқатланиш маҳалини камайтириш (RR=2,121), ёлғиз овқатланиш (RR=2,131), ва компьютер/телевизор қаршисида овқатланиш (RR=1,767), туз истеъмоли (RR=3,594) ҳамда фаст-фуд маҳсулотлари истеъмоли (RR=2,156) ортиқча вазн ва семизлик ривожланишининг хавф омиллари эканлиги аниқланганлиги Андижон давлат тиббиёт институти Эксперт кенгаши томонидан 2024 йил 26 июнда 12-сон билан тасдиқланган “Ортиқча вазнли ва семиз болаларда адипонектин маркеридан фойдаланишга асосланиб профилактик чоралар натижаларини башорат қилиш усули” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ушбу янгилик Андижон вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 19 июлдаги 78/1-сон ва Фapғoнa вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 20 сентябрдаги 01-08/628-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2024 йил 10 декабрдаги 10/39-сон хулосаси). Илмий янгилик натижаларининг ижтимоий самарадорлиги: болалар популяциясида ортиқча вазн ва семизлик ривожланишининг аниқланган хавф омилларини бартараф қилиш уларнинг саломатлигини ҳамда хаёт сифатини оширишга имкон беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: ортиқча вазн ва семизликка боғлиқ касалликлар (қандли диабет, гипертония, метаболик синдром ва бошқалар) туфайли 1 нафар болага сарфланадиган ўртача йиллик тиббий харажат тахминан 2500000 сўм (ортиқча вазнли) ва 5000000 сўмни (семиз болалар) ташкил қилади. Болаларда ортиқча вазн ва семизлик ривожланишининг аниқланган хавф омилларини бартараф қилиш келгусида ортиқча вазн ва семизликка боғлиқ касалликлар ривожланишини олдини олиш ҳисобига тиббий харажатларни сезиларли даражада иқтисод қилиш имконини беради. Хулоса: Болаларда ортиқча вазн ва семизлик ривожланишининг аниқланган хавф омилларини бартараф қилиш келгусида ортиқча вазн ва семизликка боғлиқ касалликлар ривожланишини олдини олиш ҳисобига бир йиллик ўртача иқтисодий самарадорлик 7500000 сўмни ташкил қилади.
учинчи илмий янгилик: ортиқча вазнли ва семизлик мавжуд болаларда қўшимча прогностик мезон сифатида адипонектин превентив аралашувдан сўнг ижобий метаболик индикатор ва энг яхши биомаркер эканлиги аниқланганлиги Андижон давлат тиббиёт институти Эксперт кенгаши томонидан 2024 йил 26 июнда 12-сон билан тасдиқланган “Ортиқча вазнли ва семиз болаларда адипонектин маркеридан фойдаланишга асосланиб профилактик чоралар натижаларини башорат қилиш усули” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ушбу янгилик Андижон вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 19 июлдаги 78/1-сон ва Фapғoнa вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 20 сентябрдаги 01-08/628-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2024 йил 10 декабрдаги 10/39-сон хулосаси). Илмий янгилик натижаларининг ижтимоий самарадорлиги: Ортиқча вазнли ва семириб кетган болаларда профилактика чоралари натижаларини башорат қилишда адипонектин маркеридан фойдаланиш эрта ташҳислаш ва самарали олдини олишга эришиш имконини беради. Илмий янгилик натижаларининг иқтисодий самарадорлиги: ортиқча вазн ва семизлик билан оғриган болалар ва ўсмирларда профилактика тадбирлари самарадорлигини бир марталик мониторингини олиб бориш учун ҳар бир беморга жами 167300 сўм сарфланади. Йилига камида 2 марта мониторинг ўтказиш кераклигини инобатга олсак, иқтисодий харажатлар йилига 334600 сўмни ташкил этади. Ортиқча вазнли ва семириб кетган болаларда профилактика чоралари натижаларини башорат қилишда адипонектин маркеридан фойдаланилганда йил давомида ҳар бир бемор учун молиявий харажатлар 106548 сўмни ташкил қилади. Хулоса: Ортиқча вазнли ва семириб кетган болаларда профилактика чоралари натижаларини башорат қилишда адипонектин маркеридан фойдаланиш хар бир бола учун 228052 сўм тежалишига имкон беради.
тўртинчи илмий янгилик: ортиқча вазнли ва семиз болаларнинг турмуш тарзига превентив аралашув ўтказиш клиник, биокимёвий, антропометрик ва метаболик кўрсаткичларнинг ўзгаришига ижобий таъсир қилиши қиёсий жиҳатдан исботланганлиги Андижон давлат тиббиёт институти Эксперт кенгаши томонидан 2024 йил 26 июнда 12-сон билан тасдиқланган “Ортиқча вазнли ва семиз болаларда адипонектин маркеридан фойдаланишга асосланиб профилактик чоралар натижаларини башорат қилиш усули” номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Ушбу янгилик Андижон вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 19 июлдаги 78/1-сон ва Фapғoнa вилoят бoлaлap кўп тapмoқли тиббиёт мapкaзининг 2024 йил 20 сентябрдаги 01-08/628-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник кенгашнинг 2024 йил 10 декабрдаги 10/39-сон хулосаси). Илмий янгилик натижаларининг ижтимоий самарадорлиги: ортиқча вазнли ва семиз болаларнинг турмуш тарзига превентив аралашув ўтказиш уларнинг соғломлашишига, танасининг нормал ўсишига ва ҳаёт сифати яхшиланишига имкон беради. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги: Тадқиқот доирасида 104 нафар ортиқча вазнли ва семизлик мавжуд болаларнинг турмуш тарзига превентив аралашувлар ўтказилган. Ушбу илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш Cost-Benefit Ratio (CBR) иқтисодий кўрсаткичлари ҳисоблаб чиқилди. Профилактик тадбирларни амалга ошириш учун бир нафар болага ҳисобланган ўртача харажат 500000 сўмни ташкил этди. Жами харажат миқдори 104 х 500000 = 52000000 сўмга тенг бўлди. Cost-Effectiveness Ratio (CER): Самарали натижа сифатида профилактика туфайли ТВИ ёки метаболик кўрсаткичлари яхшиланган болалар улуши (70%) олинди, яъни 73 нафар бола. CER=52000000/73≈712328 сўм Бу ҳисобга кўра, ҳар бир самарали натижа учун 712328 сўм сарфланган. Тадқиқот кўлами бўйича Cost-Benefit Ratio (CBR): CBR=1317500000/52000000≈25.33. Яъни ҳар 1 сўм инвестиция эвазига 25.33 сўм миқдорида бўлиши мумкин бўлган харажатлар олди олинган. Хулоса. Юқоридаги ҳисоб-китоблардан келиб чиқиб, турмуш тарзига ўзгартиришга қаратилган профилактик тадбирлар нафақат саломатлик кўрсаткичларини яхшилашга, балки иқтисодий жиҳатдан ҳам жуда самарали натижаларга эришиш имконини беради. Тадқиқот асосида шаклланган ёндашувлар соғлиқни сақлаш тизими учун катта тежамкорликни таъминлаш билан бирга, келажакда давлат ва жамият учун ижобий иқтисодий таъсир кўрсатади.