Туротов Фуркат Кулдош ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Тулий Тм3+, Европий Эу3+ ва Тербий Тб3+ ионлари билан фаоллаштирилган иттрийли гранат ва иттрийли фторид кристалларининг магнитооптик ва оптик хоссалари”, 01.04.05 - Оптика (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.PhD/FM889.
Илмий раҳбар: [Валиев Уйгун Ваҳидович] физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ион-плазма ва лазер технологиялари институти, DSc.02/30.12.2019.FM/Т.65.01.
Расмий оппонентлар: физика-математика фанлари доктори, профессор Эшчанов Баходир Худойберганович; физика-математика фанлари доктори (DSc), катта илмий ходим Рахимов Рахимберган Юлдашевич.
Этакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади. Ушбу диссертация ишининг мақсади – Қуйи симметрийали кристалл қобиқда уч валентли НЙ (Тб3+, Тм3+ ва Эу3) ионлари энергетик спектрида “квазидублет” ҳолатларини аниқлаш мақсадида гранат ва трифторид структураларида НЙ ионларининг оптик ва магнитооптик хусусиятларини экспериментал тадқиқ қилиш ҳисобланади.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк маротаба ТбФ3 кристал оптик спектрларининг таҳлили асосида 4ф→4ф ва 4ф→5д ўтишлар уйғотилиши кўрсатиб берилди. Уларнинг энергиялари спектрнинг УБ соҳасида жойлашган бўлиб улар спектрнинг кўринадиган соҳасида 4ф→4ф ўтишлар 5Д4→7Ф6 ва 5Д4→7Ф5 эмиссион тақиқланган электродипол яқинлашишда интенсив полосаларининг пайдо бўлишига олиб келиши тажрибада аниқланди;
биринчи марта 90 К температурада шароитида Тб3+ ионнинг 5Д4 7Ф6 мултиплетлари Штарк сатҳ остилари орасидаги оптик ўтишлар билан боғлиқ ТбФ3 кристалида ўлчанган ютилиш ва флуорессенсия спектрларини солиштириш асосида оптик ўтишлар схемаси тузилди ва сатҳ остилари энергиялари ҳамда НЙ иони мултиплетларидаги комбинацияланувчи оптик ўтишларда жойлашишлари ўрганилди;
илк маротаба Зееман эффекти тадқиқотлари асосида чизиқли қутбланган ёруғлик нурининг [001] кристаллографик ўқи бўйлаб ташқи магнит майдони [100] ўқига параллел бўлган ҳолда ТбФ3 кристалида яхши ажратилган 7Ф6→ 5Д4 дублет ютилиш полосасининг Д = 10.7 см-1 бўлган дастлабки ажралишининг камайишига олиб келиши тажрибада аниқланди;
бошқа экспериментал геометриясида, Ҳ ташқи магнит майдони 7Ф6 мултиплетининг асосий квазидублет ҳолатини ажралишига олиб келмаслиги аниқланди. 20730 см-1 энергияда кузатиладиган ютилиш чизиғи Зееман ажралишларига дучор бўлади ва унинг катталиги Ҳ ташқи магнит майдон кучланганлиги ортиши билан ортади, бу ҳол Cс симметриясининг кристал қобиқда нокрамерс НЙ – иони магнитланишининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ бўлиши кўрсариб берилди;
биринчи марта Тм3+: ЯГ туллий - иттрийли гранат – алюминат монокристалида магнитооптик (МСҚЛ) ва оптик (люминессенсия) эффектлари спектрал боғланишлари таҳлили асосида ЯГ гранат – алюминатда 1Г4→3Ҳ6, 1Д2→3Ф4 ва 1Д2→3Ф3 люминессенсия полосаларида Тм3+ НЙ – ионининг уйғотилган 1Д2, 3Ф4,3Г4 ва асосий 3Ҳ6 мултиплетларида “квазиайниган” ҳолатлар мавжудлиги тажрибада аниқланди. Тм3+ нокрамерс ионидаги тақиқланган 4ф → 4ф ўтишлар билан боғлиқ люминессенсия полосаларида магнитооптик эффектлар пайдо бўлиши механизимлари кўрастиб берилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ушбу диссертацийа иши доирасида нодир ер ионларининг оптик хоссаларига ташқи магнит майдони таъсини аниқлашдан: “Металл оксидлари билан легирланган силикатлардаги термоелектрик хусусиятлар ва ўз-ўзини ташкил қилиш жараёнлари” мавзусидаги Узб-Инд-2021-78-рақамли қўшма фундаментал тадқиқотлар лойиҳаси илмий-техникавий вазифаларини бажаришда фойдаланилган (Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг 2025-йил 01/11-2954-сонли маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижалардан фойдаланиш силикат шишаларни металл оксидлари билан легирлаш жараёнида ҳосил бўлувчи нанокристаллардаги структура ўтишлари оптик хоссалари, легирланган силикат шишанинг таркибидаги НЙ металлари ионларининг электр ўтказувчанлиги, оптик хоссалари ва термоЕЮК коеффициентига таъсирини ўрганиш имконини берган.
Оптиcал Материалс, журналида нашр этилган тадқиқот натижаларимиздан хорижий журналлардаги илмий мақолаларда (ПҲЙСИCАЛ РЕВИЕW МАТЕРИАЛС 7 034401 2023. ИФ= 7; Жоурнал оф тҳе Америcан Чемиcал Соcиетй Вол 146, Иссуе 49 ИФ= 14.5; Миcроwаве анд Оптиcал Течнологй Леттерс Волуме 65, Иссуе 6, Жуне 2023. ИФ= 3.1) паст температураларда ташқи магнит майдонда кристалларда бўладиган физикавий жараёнларни тушунтиришда фойдаланилган. Илмий натижалардан фойдаланиш Тб/Эу асосидаги люминессенсия термометрлардаги муаммоларни ва ТбСcО₃ кристалининг ташқи магнит майдондаги физик хусусиятларини тушунтириш имконини берган.