Duschanova Raxatjan Iuldashovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vitaminlar etishmasligini nutrientiv statusiga bog‘liqligini gigienik asoslash», 14.00.07 – Gigiena (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.2.PhD/Tib2698.
Ilmiy rahbar: Ermatov Nizom Jumakulovich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent tibbiyot akademiyasi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Toshkent tibbiyot akademiyasi, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Rasmiy opponentlar: Kamilova Roza Tolanovna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Maksudova Zumrat Yakubjanovna, tibbiyot fanlari nomzodi, dotsent (Tojikiston Respublikasi).
Yetakchi tashkilot: Buxoro davlat tibbiyot instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning kunlik nutrientiv statusini tahlil qilish va vitaminlar etishmovchiligini oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining salomatlik holati, kasallanishi, jismoniy rivojlanishining kunlik ovqatlanish ratsionining kimyoviy tarkibi, ozuqaviy va biologik qiymatining gigienik xususiyatlariga bog‘liqligi asoslangan;
shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning maktab va uy sharoitidagi kunlik ovqatlanish ratsioni tarkibidagi mahsulotlarning vitamin va mineral tarkibining miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari yuqori, o‘rtacha va past qiymatli mahsulotlarga ajratilgan tartibda asoslangan;
shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tashkillashtirilgan ikkinchi nonushtaning tarkibiy qismi va tarkibidagi yod saqlovchi va vitaminlar bilan boyitilgan mahsulotlarning ozuqaviy va biologik qiymati gigienik asoslangan;
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ratsioniga kiritilgan ikkinchi nonushtaning maktab o‘quvchilarining ovqatlanish statusi, jismoniy rivojlanishi va vitaminlar bilan ta’minlaganlik darajasiga ta’sirining o‘rni isbotlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vitaminlar etishmasligini nutrientiv statusiga bog‘liqligi gigienik baholash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining salomatlik holati, kasallanishi, jismoniy rivojlanishining kunlik ovqatlanish ratsionining kimyoviy tarkibi, ozuqaviy va biologik qiymatining gigienik xususiyatlariga bog‘liqligi asoslanganligi bo‘yicha takliflar Toshkent tibbiyot akademiyasi Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashi tomonidan 2023 yil 11 noyabrda 11-23/198-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar kasalanish holatini o‘ziga xos xususityalari va oldini olishga tizimli yondoshuv» hamda 2024 yil 21 iyunda 06-24/332-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutrientiv statusini baholash natijasida vitaminlar etishmovchiligini oldini olish tartibini baholashga tizimli yondoshuv» nomli uslubiy tavsiyanomalar mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 02.04.2024 yildagi 82-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Jizzax viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.04.2024 yildagi 11-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Surxondaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 03.07.2024 yildagi 63-T-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.07.2024 yildagi 160-K-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 05.07.2024 yildagi 112-P-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 26 noyabrdagi 09/52-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ovqatlanish tartibining fiziologik me’yorlarga mos kelmasligi, asosiy ratsionning karbonsuv va rangli ichimliklar bilan boyitilganligi, kasallanish, jismoniy rivojlanishning o‘zgarishi bilan bog‘liqligi natijasidagi yuzaga keladigan kasalliklarni erta tashxislash va davolash tartibini ishlab chiqish imkonini bergan. Iqtisodiy samaradorligi: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ovqatlanish tartibining fiziologik me’yorlarga mos kelmasligi natijasida yuzaga kelgan xastaliklarning davolash uchun sarflanadigan 90000 so‘m mablag‘lar iqtisod qilinadi;
ikkinchi ilmiy yangilik: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning maktab va uy sharoitidagi kunlik ovqatlanish ratsioni tarkibidagi mahsulotlarning vitamin va mineral tarkibining miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari yuqori, o‘rtacha va past qiymatli mahsulotlarga ajratilgan tartibda asoslanganligi bo‘yicha takliflar Toshkent tibbiyot akademiyasi Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashi tomonidan 2023 yil 11 noyabrda 11-23/198-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar kasalanish holatini o‘ziga xos xususityalari va oldini olishga tizimli yondoshuv» hamda 2024 yil 21 iyunda 06-24/332-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutrientiv statusini baholash natijasida vitaminlar etishmovchiligini oldini olish tartibini baholashga tizimli yondoshuv» nomli uslubiy tavsiyanomalar mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 02.04.2024 yildagi 82-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Jizzax viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.04.2024 yildagi 11-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Surxondaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 03.07.2024 yildagi 63-T-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.07.2024 yildagi 160-K-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 05.07.2024 yildagi 112-P-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 26 noyabrdagi 09/52-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning maktab va uy sharoitidagi kunlik ovqatlanish ratsioni tarkibidagi vitamin va mineral saqlovchi mahsulotlarining son va sifat ko‘rsatkichlarining gigienik tahlili hamda kun davoimda iste’molining me’yordan ko‘pligini inobatga olgan tartibida yuqori xavf, o‘rtacha, past xavf guruhlariga ajratilgan mahsulotlarining iste’mol holatiga qarab, ularning jismoniy rivojlanishining izdan chiqishi va kasallanish darajasining ortishini ovqatlanish tartibi va nutrientiv statusiga bog‘liqligini baholash imkonini bergan. Iqtisodiy samaradorligi: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ovqatlanish tartibining fiziologik me’yorlarga mos kelmasligi natijasida yuzaga kelgan xastaliklarning davolash uchun sarflanadigan 90000 so‘m mablag‘lar iqtisod qilinadi;
uchinchi ilmiy yangilik: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun tashkillashtirilgan ikkinchi nonushtaning tarkibiy qismi va tarkibidagi yod saqlovchi va vitaminlar bilan boyitilgan mahsulotlarning ozuqaviy va biologik qiymati gigienik asoslanganligi bo‘yicha takliflar Toshkent tibbiyot akademiyasi Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashi tomonidan 2023 yil 11 noyabrda 11-23/198-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar kasalanish holatini o‘ziga xos xususityalari va oldini olishga tizimli yondoshuv» hamda 2024 yil 21 iyunda 06-24/332-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutrientiv statusini baholash natijasida vitaminlar etishmovchiligini oldini olish tartibini baholashga tizimli yondoshuv» nomli uslubiy tavsiyanomalar mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 02.04.2024 yildagi 82-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Jizzax viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.04.2024 yildagi 11-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Surxondaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 03.07.2024 yildagi 63-T-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.07.2024 yildagi 160-K-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 05.07.2024 yildagi 112-P-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 26 noyabrdagi 09/52-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilar uchun tashkillashtirilgan ikkinchi nonushtaning tarkibiy qismi va uning tarkibidagi yod saqlovchi va vitaminlar bilan boyitilgan mahsulotlarning ozuqaviy va biologik qiymatini gigienik tahlili natijasida o‘quvchilarning qoni tarkibidagi eritrotsitlar va gemoglobin miqdorini 15-20%ga ortishi natijasida kamqonlik kasalligining kamaytirish imkonini bergan. Iqtisodiy samaradorligi: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilar uchun tashkillashtirilgan ikkinchi nonushtaga bir kunga bir nafar o‘quvchi hisobiga 5640 so‘m, 1124 nafar o‘quvchilar uchun kuniga 633936000 so‘m mablag‘lar iqtisod qilinadi;
to‘rtinchi ilmiy yangilik: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ratsioniga kiritilgan ikkinchi nonushtaning maktab o‘quvchilarining ovqatlanish statusi, jismoniy rivojlanishi va vitaminlar bilan ta’minlaganlik darajasiga ta’sirining o‘rni isbotlanganligi bo‘yicha takliflar Toshkent tibbiyot akademiyasi Muvofiqlashtiruvchi ekspert kengashi tomonidan 2023 yil 11 noyabrda 11-23/198-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilar kasalanish holatini o‘ziga xos xususityalari va oldini olishga tizimli yondoshuv» hamda 2024 yil 21 iyunda 06-24/332-t-son bilan tasdiqlangan «Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutrientiv statusini baholash natijasida vitaminlar etishmovchiligini oldini olish tartibini baholashga tizimli yondoshuv» nomli uslubiy tavsiyanomalar mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 02.04.2024 yildagi 82-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Jizzax viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.04.2024 yildagi 11-I-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Surxondaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 03.07.2024 yildagi 63-T-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 04.07.2024 yildagi 160-K-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi Toshkent viloyati boshqarmasi bo‘yicha 05.07.2024 yildagi 112-P-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2024 yil 26 noyabrdagi 09/52-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining kunlik ratsioniga kiritilgan ikkinchi nonushtaning iste’moli natijasida maktab o‘quvchilarning ovqatlanish statusi, jismoniy rivojlanish va vitaminlar bilan ta’minlaganlik darajasining ortishi orqali ovqatlanish bilan bog‘liq kasalliklarni erta tashxislash va samarali davolash sifatini oshirish imkonini bergan. Iqtisodiy samaradorligi: shimoliy hududda istiqomat qilayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning salomatlik holatini yaxshilash maqsadida tashkillashtirilgan ikkinchi nonushta o‘quvchilar kunlik ratsionining samaradorligi oshirish natijasida bir nafar bola hisobiga o‘rtacha 165000 so‘m, nazorat ostiga olgan o‘quvchilar uchun esa 18546000000 so‘m mablag‘lar iqtisod qilinadi.
